cree (språk)

Cree er eit algonkinsk språk. Vi deler dei 27 algonkinske språka i aust-algonkinsk og ikkje-aust-algonkinsk. Mellom dei 17 aust-algonkinske språka finn vi micmac, aust- og vest-abenaki, massachusett, narragansett, mohegan-pequot, mahican og powhatan, og mellom dei ti ikkje-aust-algonkinske kan nemnast blackfoot, arapaho, cheyenne, ojibwe, potawatomi og cree. I lag med wiyot og yurok i California utgjer dei algonkinske språka den algiske språkfamilien.

Dei eldste grammatikkane og ordbøkene som skildrar cree skriv seg frå 1600-talet. Frå 1700- og 1800-talet finst det omsetjingar til cree av religiøs litteratur.

På 1840-talet fekk cree si eiga skrift, laga av pastor James Evans (1801–1846), ein engelsk misjonær som arbeidde hos Norway House Cree Nation – cree-folka i Norway House (Kinosēw-sīpīy ᑭᓄᓭᐤᓰᐲ ‘gjedde-elva’ på cree; på kart finn ein mest skrivemåten Kinosao Sipi) ved Winnipegsjøen i Manitoba.

Cree er mellom dei mest livskraftige av alle nordamerikanske urfolkspråk.

Cree har to grammatiske kjønn, animatum ‘levande’ og inanimatum ‘ikkje-levande’. Manitow ᒪᓂᑐᐤ ‘Gud’, ahcāhk ᐊᐦᒑᕁ ‘ånd’, iskwēw ᐃᐢᑵᐤ ‘kvinne’, nāpēw ᓈᐯᐤ ‘mann’ og atim ᐊᑎᒼ ‘hund’ er animatum og slike som wāwi ᐙᐎ ‘egg’, maskisin ᒪᐢᑭᓯᐣ ‘mokkasin’ og sīpīy ᓰᐲ ‘elv’ er inanimatum.

Verbet i cree har mykje bøying, mellom anna med prefiks og suffiks som fortel om både subjekt og objekt, som i kipakamahwin ᑭᐸᑲᒪᐦᐏᐣ ‘du slår meg’, kipakamahwitin ᑭᐸᑲᒪᐦᐏᑎᐣ ‘eg slår deg’ og nipakamahwāw ᓂᐸᑲᒪᐦᐚᐤ ‘eg slår han/ho’.

Cree har eit enkelt lydsystem, med tre korte og fire lange vokalar og frå ti til tolv konsonantar, her attgjevne ortografisk:

• Vokalar: i a o ī ē ā ō
• Konsonantar: p t c k s (š) h m n w (l) y

P t c k blir normalt uttalte [p t ʧ k], men mellom vokalar kan dei vere stemde, [b d ʤ ɡ]. Affrikaten c blir også uttalt [ʦ ʣ] i staden for [ʧ ʤ]. Elg-cree har lateralen l, mens andre dialektar har i staden n, y [j], [ð] eller [r]; jamfør avsnittet Dialektar lenger oppe. Frikativen š finst ikkje i alle dialekter, til dømes ikkje i slette-cree.

Pemmikan ‘hermetisk næringsmiddel av feitt og hakka kjøt’ er det mest kjende lånordet vårt frå cree. På cree heiter det pimihkān ᐱᒥᐦᑳᐣ, og er opphavleg namnet på ein delikatesse av tørka elgkjøt og elgfeitt. Cree-folk har i uminnelege tider sett ekstra smak på pemmikanen med misāskwatōmin ᒥᓵᐢᑿᑑᒥᐣ, eit blåbærliknande bær som òg har gjeve namn til Saskatoon, hovudstaden i den kanadiske prærieprovinsen Saskatchewan.

Ordet pekannøtt kan kome frå cree, der det heiter pākān ᐹᑳᓐ, som tyder 'nøtt', men ordet har ei liknande form i fleire andre algonkinske språk, jamfør til dømes ojibwe bagaan ᐸᑳᓐ.

Cree misi-sīpīy ᒥᓯᓰᐲ ‘stor-elva’ kjenner vi att i elvenamnet Mississippi.

• cree-skrift
• cree (folkegruppe)
• amerikanske urfolksspråk