Hans Ross

Det var språkforsking «i Ivar Aasens fotefar» som interesserte han mest og som han brukte storparten av arbeidslivet sitt på. I så måte var han atypisk for dei samtidige som han delte klasse- og utdanningsbakgrunn med.

Atypisk var det òg at han blei målmann. Det skjedde alt mens han gjekk på katedralskolen i Kristiansand. Ein av lærarane gjorde han og andre elevar merksame på Ivar Aasens nyutkomne Det norske Folkesprogs Grammatik (1848) som han las og let seg overtyde av.

Denne historia er heilt parallell med Elias Blix’ erfaring nokre få år seinare. Blix las Aasens grammatikk mens han gjekk på seminaret i Tromsø og blei målmann over natta, slik han sjølv skildra det. Både Ross og Blix konverterer så å seie frå dansk til landsmål ved å lese ei grammatisk framstilling av «det norske Folkesprog». Denne felles erfaringa gir eit interessant glimt inn i den språkpolitiske og språksosiale samtidskonteksten nokre tiår etter unionsoppløysinga i 1814. Seinare kom både Ross og Blix til å høyre til i den næraste krinsen kring Aasen.

I 1881 kom Johan Sverdrup med eit framlegg i Stortinget om å utnemne Ross til ekstraordinær professor ved universitetet. Den normale prosedyren var at universitetet sjølv tok initiativ i slike saker, og at regjeringa i budsjettproposisjonen gjorde framlegg overfor Stortinget. Men i tre tilfelle før dette hadde Stortinget sjølv foreslått å opprette og løyve pengar til professorat: i 1858 til matematikaren Ole Jacob Broch, i 1872 til matematikaren Sophus Lie og i 1874 til historikaren Ernst Sars. Alle desse blei aksepterte av universitetet, jamvel om professoratet til Sars var kontroversielt, først og fremst av politiske grunnar.

Kontroversielt blei også framlegget om å utnemne Ross. Saka representerer eit interessant tidsbilde og viser tydeleg at og på kva måte målsaka og fornorskingsstrevet var ideologisk rotfesta i samtida. Langt på veg gjekk det også partipolitikk i saka. Stortinget fatta først eit positivt vedtak med 83 mot 30 stemmer. Regjeringa sende så saka over til universitetet, der Det historisk-filosofiske fakultetet først behandla henne og der fleirtalet røysta for, med ni mot sju røyster. I Det akademiske kollegium derimot blei resultatet det motsette, tre røysta mot, to for.

Gjennom heile denne prosessen var stemmegjevinga delt mellom Høgre-folk og Venstre-folk, mellom dei som støtta målreisinga, som på dette tidspunktet tydeleg var i ferd med å utfordre det tradisjonelle skriftspråket i landet, og dei som ville halde på det gamle. Også forholdet mellom Stortinget og universitetet blei aktualisert i debatten. Somme av universitetsprofessorane ville ha seg fråbede denne forma for innblanding frå Stortinget si side.

Den endelege avgjerda skal Ross ha tatt tungt, men han heldt fram som statsstipendiat, og da han i 1886 fekk tilbod om eit professorat, også denne gongen etter initiativ frå Stortinget, takka han nei.

Det var karakteristisk for Ross at han ikkje såg norsk målreising som ei isolert sak, men som ein parallell til dei nasjonale straumdraga som store delar av Europa gjennomlevde. Målreisinga i Noreg var ein del av ei brei folkeleg rørsle for nasjonal sjølvråderett, kulturelt og politisk.

At talespråket i Noreg fekk skriftleg uttrykk og blei dyrka fram til eit felles kulturmål som kunne erstatte dansk-norsken, var for han ein naturnødvendig prosess. Dette var eit standpunkt han heldt fast på livet igjennom.

Ordboksutgjevinga i 1895 blei positivt mottatt. Alf Torp omtalte boka som eit «Nationalværk». Frå no av brukte Ross tida si til å ordna opp i anna tilfang han hadde samla, og gi det ut.

Norske Bygdemaal (1905-09) er ein serie monografiar over målføregrupper i heile Skandinavia utan omsyn til nasjonalstatsgrenser.

Alt frå 1867 og gjennom store delar av livet gav han ut hefte med småstykke på landsmål med populært lesestoff av ymse slag. Lauvduskar kalla han dei. Desse selde han på innsamlingsreisene sine.

Han var med på skipinga av Det Norske Samlaget i 1868 og var styremedlem og språkkonsulent der i mange år. Han var òg konsulent for forfattarar som gav ut litteratur med dialektpreg, m.a. Per Sivles Vossa-stubbar og replikkane i Amalie Skrams Hellemyrsfolket.

Det siste skriftstykket frå Ross’ hand er artikkelen Race, Nation, Sprog (1909) der han oppsummerer det kultur- og språkpolitiske synet sitt.