Erlend Filippusson

I den eldre litteraturen er Erlend oppførd som son til Filippus Erlendsson, som var gift med Ingebjørg Erlendsdotter. Filippus er omtala i 1322, då han gifte bort dotter si, Margareta, og han budde på Osland i Kyrkjebø i Sogn. I tillegg til Erlend og Margareta skulle Filippus også ha sonen Fartegn, førd opp som stamfar til lågadelsætter som Semelengætta i Valdres og dei såkalla Matssønene i Ryfylke.

Det har i seinare tid vorte reist tvil om dette kan vere rett. Slutninga byggjer på namnelikskap, men kronologien talar imot. Margareta kan knapt vere fødd seinare enn 1305, medan det er vanskeleg å dra Erlends fødselsår lenger tilbake enn til 1330; truleg var han fødd seinare i 1330-åra. Med ein aldersskilnad på 30 år eller meir er det tvilsamt om dei to kan ha hatt same mor. Mor til Margareta kan dessutan ikkje ha levd lenger enn til 1331. Men Filippus kan ha vore far til begge; han levde i 1338, då dottera prova ættebakgrunnen til sonen sin. Samankoplinga mellom Erlend og Filippus Erlendsson må såleis bli hypotetisk, men namnelikskapen er eit tungtvegande argument. Namnet Filippus er sjeldsynt, og det ville vere påfallande om to med dette namnet levde i Sogn i første del av 1300-talet. Erlend Filippusson er likevel den første vi kan knyte til setegarden Losna. Kanskje var kona hans frå denne garden?

Erlend vart samfar til Losnaætta. Setegarden låg på øya Losna i Gulen. Jamvel om Losnaætta høyrer seinmellomalderen til, har godssamlinga røter mykje lenger tilbake. Her ved innseglinga til Sognefjorden låg tilhøva til rette for ei sterk høvdingmakt i vikingtida og kanskje også tidlegare, og det vart skapt eit grunnlag som seinare stormannsætter kunne byggje på. Losnaætta greidde å samle jordeigedommen under seg, og her ligg det nær å tenkje på omkalfatringar etter svartedauden.

Det var i seinmellomalderen Losnaætta steig fram som ei av dei fremste stormannsættene i landet. Både Erlend sjølv, sonen Eindride Erlendsson og sonesonen Erlend Eindridsson vart riksråd. Alle tre var kongetru, og alle fekk sentrale styringsoppgåver. Medan Erlend var væpnar heile livet, vart sonen og sonesonen riddarar.

Erlend var medinnseglar då Håkon 6. Magnusson avtala våpenstillstand med dei nordtyske og vendiske byane i 1370, og frå no av var han fast medlem av riksrådet. Seinast i 1375 tok han over som fehirde i Bergen, og han var med i rådskrinsen som i åra 1381–1385 fungerte som formyndarstyre for barnekongen Olav Håkonsson. Stillinga som fehirde hadde Erlend til ca. 1390 (omtala siste gong i 1389), samstundes som han for ei tid var syslemann i Nordfjord.

Den islandske annalisten som skriv om hans død, fortel at «Erlend bonde Filippusson» ikkje ville bli riddar, jamvel om kongane tilbaud han å bli det. Han fekk elles det ettermælet at han var den merkelegaste mann «av bønder» i Noreg, og han fekk ros for at han hadde trudd islendingane betre enn andre norrøne menn.

I tillegg til sonen Eindride Erlendsson fekk Erlend dottera Sigrid. Giftarmålet til Sigrid vitnar om at Erlend var sosialt respektert: Mannen hennar, Håkon Sigurdsson til Giske, var son til Sigurd Havtoresson til Sørum og fru Ingebjørg, dotter til drottseten Erling Vidkunnsson. Håkon Sigurdsson døydde same år som svigerfaren, og den islandske annalisten kalla han den «velbornastur» mannen i Noreg, det vil seie den mannen som var av mest fornem byrd. Sigrid vart like etter gift på nytt med den svenske stormannen Magnus Magnusson, og det utløyste ein lang og bitter strid om Giske-godset mellom han og Sigurd Jonsson til Giske og Sørum, son til Håkon Sigurdssons søster Agnes.

Erlend var farfar til Erlend Eindridsson, som igjen fekk døtrene Sigrid og Ingerd Erlendsdotter. Sistnemnde vart ein og Noregs største godseigarar. Kvinnene i slekta er nemnde med fruetittel og fekk ektemenn av høg byrd.

Våpenmerket til Erlend var ein rutekross, eit motiv som går att i skjolda til sonen og sonesonen. Jarleslekta Sinclair på Orknøyane førte same våpenmerket, men noko slektsamband mellom Losna og jarleætta kan ikkje påvisast. Medlemer av Semelengætta og ætta til Matssønene førte skjold med ruter (ikkje krossform), ein indikasjon på at dei kan ha høyrt til Losnaætta. Samankoplinga må bli hypotetisk, men tilknytinga til Ryfylke, der Erlend ser ut til å ha hatt ættegods, styrkjer hypotesen. Sonen Eindride fekk også sysle her.

• Losnaætta
• Noreg i seinmellomalderen

• Bjønnes, Anders m.fl.: «Semeleng-ætten i Valdres og Losna-ætten i Sogn», i Norsk Slektshistorisk Tidsskrift, bind 34, 1994, s. 164–202
• Bugge, Alexander: Det norske folks historie fremstillet for det norske folk, bind 3:1, 1915
• Bull, Edvard d.e.: biografi i Norsk biografisk leksikon, første utgave (NBL1), bind 3, 1926
• Diplomatarium Norvegicum, bind 1 nr. 218, 253 og 706, bind 2 nr. 147, 180–181, 435 og 440, bind 3 nr. 465, bind 4 nr. 457, bind 8 nr. 191, bind 15 nr. 25 og 29, bind 18 nr. 33
• Espeland, Anton: Losna-ætten, 1924
• Hamre, Lars: Norsk historie frå omlag 1400, 1968
• Leistad, Geirr: «Nesøya og nesøygodsets eiere i middelalderen og tidlig nytid», i Asker og Bærum historielag. Skrifter 37, 1997, s. 311–346
• «Losne-ætten», i Danmarks Adels Aarbog 19, 1902, s. 296–298 og 495
• Norges gamle Love, bind 3, 1849, rekke 2, bind 1, 1857
• Sollied, Henning og Sollied, P. R.: «Losna-ætten», i Norsk Slektshistorisk Tidsskrift, bind 1, 1928, s. 14–31
• Steinnes, Asgaut: «Mats-sønene og ætta deira», i Norsk Slektshistorisk Tidsskrift, bind 8, 1942, s. 305–349
• Storm, Gustav: Islandske Annaler indtil 1578, 1888, s. 289