Ayn Rand

Rands første litterære arbeid var eit filmmanus som aldri vart til nokon film, medan det første teaterstykket hennar, Night of January 16, derimot vart oppført både i Hollywood og på Broadway. Andre arbeid frå den tidlege perioden heldt fram med å vera lenge upubliserte, men noko er gitt ut av arvingane etter hennar død. Rands første roman, We the Living (1936), er lagd til Sovjetunionen og har sjølvbiografiske trekk. Romanen vart gitt ut på nytt etter at forfattaren hadde hatt gjennombrotet sitt, og vart då ein bestseljar. Ein kort-roman, Anthem (1938), fekk same lagnad, og ei revidert utgåve frå 1959 selde enormt godt.

Som skjønnlitterær forfattar har Rand sikra seg eit namn for ettertida med utgivingane av Kildens utspring (originaltittel The Fountainhead) og De som beveger verden (originaltittel: Atlas Shrugged). Den første av desse tok det ifølgje forfattaren sju år å skrive, og det viste seg nesten umogleg å finne nokon som ville gi han ut. Hovudpersonen i romanen er den unge arkitekten Howard Roark, som teiknar modernistiske bygningar og kjem på kant med arkitektmiljøet som ikkje ønskjer eksperimentering og fornying, men held fast på det gamle. Roark må kjempe mot mange ulike krefter som ikkje vil la det individuelle talentet sleppe til. Men boka gjorde forfattaren berømt og økonomisk uavhengig – også fordi ho vart til film basert på Rands eige manus i 1949. Denne romanen vart avgjerande for at Rand vart aktiv samfunnsdebattant, og ho danna si første gruppe for å fremja «objektivismen» i New York i 1951.

Den største av romanane hennar, både i omfang og gjennomslag hos gamle og nye lesarar, er Atlas Shrugged. Romanen vart gitt ut i 1957 og inneheld det meste av det ein kunne kalle hennar testamente til ettertida. Romanen kan kallast ein dystopi som viser eit USA øydelagt av statleg innblanding i det meste og ein velferdsstat som gjer at berre nokre få skaper det som verkeleg betyr noko og fører samfunnet framover. Desse einarane trekkjer seg tilbake, går til streik og stansar nærast verda ved at dei mest kreative og produktive menneska plutseleg ikkje ber dei andre på skuldrene sine. I staden gjer dei det einaste rette, slik hovudpersonen John Galt gjer det: følgjer den høgaste moralen, som er eigeninteressa.

Romanane The Fountainhead og Atlas Shrugged er blant dei mest lesne i amerikansk litteratur til alle tider, og dei sel framleis godt 60 år etter at dei vart gitt ut. Dei har ei spesiell betydning for mange politikarar på høgresida. I Noreg har mellom anna Siv Jensen og Torbjørn Røe Isaksen fortalt at dei har late seg inspirere av Rands bøker.

Blant litteraturkritikarar og innanfor akademiske institusjonar har bøkene likevel sjeldan vorte vurderte særleg høgt. Det har vorte sett spørjeteikn ved den litterære kvaliteten på bøkene, ikkje minst Rands evne til å framstille truverdige skikkelsar, men det var like ofte usemje omkring spørsmål av ideologisk karakter som førte til negativ mottaking av dei store romanane hennar.