Cleng Peerson

Kleng Pederson, som er namnet han nytta i Noreg, voks opp på garden Hesthammar i Tysvær, men var fødd på garden Lervik i same bygda. Fødselsåret hans er mest truleg 1783, rekna etter alderen hans i ulike andre kjelder enn kyrkjebøkene som gjekk tapt i prestegardsbrann i 1786. Foreldra var leiglendingar på garden Hesthammar, som låg under embetet til den residerande kapellanen i Stavanger. Dei levde i jamt gode bondekår.

Då Kleng i 1802 var på militærsesjon (der kroppshøgda hans blei målt til 1,62 meter), bad han om å bli overført frå landforsvaret til sjøforsvaret. Dette kan vera eit tidleg uttrykk for utferdstrong. Kleng flytta til Finnøy ved giftarmålet med den svenskfødde enkja Anna Katarina Pedersdotter Sælinger i 1807. Ekteskapet med den meir enn 30 år eldre Anna Katarina var neppe lukkeleg. Anna Katarina, som hadde fleire ekteskap bak seg då ho gifta seg med Kleng, var skreddar. Ekteparet var husmannsfolk på plassen Kingestadhagen. Etter husmannskontrakten frå 1813 hadde Kleng Pederson plikter som slåttekar, gardsarbeidar og hjelpesmann for å yta arbeidsplikta husbøndene la på han.

Kleng Pederson sympatiserte i yngre år med kvekarane. Han slutta seg derimot aldri til kvekarsamfunnet og skal seinare i livet ha blitt stadig meir kritisk til dei ulike kyrkjesamfunna. I 1821 blei det under ein visitas på Finnøy omtalt at han hadde oppfordra folk til «Afhold» frå offentlege gudstenester og frå bruk av «Alterens Sacramente» – altså nattverden. Han var òg ein fritenkjar, noko som samsvarar med at han i 1840-åra slutta seg til den svenske kristen-kommunistiske Bishop Hill-kolonien i Illinois.

I 1821 gjorde Kleng Pederson si undersøkingsreise til USA for å leggja alt til rette for norske emigrantar i samarbeid med amerikanske kvekarar. Han reiste saman med ein annan mann frå Finnøy, Knut Olson Eide. Mange som har skrive om dei to, rekna med at Knut døydde i USA. Det er ikkje tilfelle, Knut kom heim igjen og utvandra seinare i 1837.

Kleng Pederson – eller Cleng Peerson, som han kom til å skriva seg i Amerika, brukte tida til å gjere seg kjend med landet og tilhøva der. Han fann mellom anna eit område kring Kendall i Orleans County ved Ontariosjøen nordvest i staten New York som han meinte eigna seg godt for ein norsk koloni. Då han kom heim til Noreg i 1824, gav Cleng ein rapport om det han hadde funne til kvekarane i Stavanger, og dei tok til å rusta ut ein ekspedisjon for å oppretta ein norsk koloni, eit «settlement», i Nord-Amerika.

Cleng Peerson kjende kvekaren Lars Larsson Geilane frå Stavanger, opphavleg frå Time. Sistnemnde er utpeikt som initiativtakar til den første kjende organiserte utvandringa frå Noreg til USA med seglsluppen Restauration. Båten segla frå Stavanger 4. eller 5. juli 1825 med 52 passasjerar om bord, kalt sluppefolka. Dei kom 9. oktober i land i New York, der Cleng Peerson tok imot dei. Dei slo seg ned i området som Cleng Peerson hadde lokalisert ved Kendall i New York. Det var eit område med stor vekst i folketalet, og ein viktig grunn var bygginga av Eriekanalen frå Hudsonelva til Eriesjøen som stod ferdig i 1825.

Sluppefolket blei verande i Kendall i nokre år, men etter at Cleng Peerson i 1833 hadde undersøkt tilhøva i staten Illinois i det øvre Midtvesten, flytta dei fleste av nybyggjarane frå Kendall over til eit nytt norsk settlement ved Fox River i LaSalle County vest for Chicago i 1834–1835. Med grunnlegginga vart Fox River eit reisemål for norske immigrantar då den regelmessige utvandringa tok til i 1836. Det øvre Midtvesten vart sidan hovudområdet for norsk innvandring i USA. Sjå Fox River-settlementet.

Cleng Peerson var ein samansett person. I faglitteraturen har ein karakterisert Cleng Peerson som oppofrande og ueigennyttig, men òg som ein eventyrar, dagdrivar og drøymar. Nyare forsking stadfestar at Cleng Peerson med sine vandringar til nye jordbruksområde i Midt-Vesten og Texas var ein katalysator for spreiinga av det tidlege busetnadmønsteret blant norske immigrantar i Amerika. Sjølv om han var den som la ut på ferder og oppdaga nytt land, handla han likevel i samspel med, og etter oppdrag frå, andre aktørar, anten dei var kvekarar eller andre norske innvandrarar. Det er elles hevda at han ønskte å sameina alle norske som søkte til Amerika i eit felles samfunn der dei åtte alt i saman, noko som samsvarar med at han slutta seg til Bishop Hill-kolonien. Cleng Peerson var ein individualist og fritenkjar, og dette var eigenskapar som nok bidrog til at han aldri fekk nokon leiarposisjon mellom norske immigrantar i Amerika.

Frå Cleng Peerson finst berre nokre få brev og inserat i blad og aviser i Noreg og i USA. Elles finn me underskrifta hans som kjøpar, seljar eller som vitne på offentlege salsdokument i ulike statar i USA. Eit av avisstykka skreiv han i Bergens Stiftstidende under noregsopphaldet i 1842–1843. Tilsvarande skreiv han 1852 i Arbeider-Foreningernes Blad om amerikanske innbyggjarar som tenesteviljuge og hjelpsame.

Det er reist eit monument på grava hans i Norse, Bosque County i Texas. På gravsteinen står det: «Cleng Peerson, den første norske emigrant til Amerika. Kom til Amerika i 1821». Også i Tysvær, kommunen der han blei fødd, er det reist minnesteinar. Forfattaren Alfred Hauge har behandla livet hans litterært i dei tre romanane Hundevakt, Landkjenning og Ankerfeste.

• Fox River-settlementet
• Restauration
• sluppefolkene
• utvandringa frå Noreg til Nord-Amerika

• Artiklar av Cleng Peerson i Bergens Stiftstidende 30.4.1843, Democraten (Racine, Wisconsin) 7.9.1850, Morgenbladet 18.6.1852 og Arbeider-Foreningernes Blad 10.7.1852
• M. S. De Pillis: «Cleng Peerson and the Communitarian Background of Norwegian Immigrants», i Norwegian-American Studies, bd. 21, Northfield 1962, s. 137–157
• A. Hauge: Cleng Peerson, 3 bd., 1961–65 (Hundevakt, 1961, Landkjenning, 1964, Ankerfeste, 1965)
• A. Hauge: Cleng Peerson – møte med vandringsmannen. Biografisk skissebok, Bergen 1983
• O. S. Lovoll: Det løfterike landet. En norskamerikansk historie, 2. utg., 1997
• S. I. Langhelle: Tysvær. Slik levde dei. Frå 1820 til 1920, Stavanger 1997
• A. Lillehammer: «Manden hafde forladt hende. Om Anna Katarina Sælinger og dei tre mennene hennar», i Ætt og heim. Lokalhistorisk årbok for Rogaland 2017, Stavanger 2017, s. 33-48.
• O. S. Lovoll: «Cleng Peerson», i American National Biography, bd. 17, 1999
• G. Nerheim: I hjertet av Texas. Den ukjente historien om Cleng Peerson og norske immigranter i Texas, Bergen 2020
• H. E. Næss: «Avreisen fra Stavanger i 1825. Et problematiserende essay», i Stavangeren. Medlemsblad for Byhistorisk forening Stavanger, Stavanger 2021, s. 53-69.
• N. O. Østrem: «Cleng Peerson – skaparen av den store forteljinga om Amerika», i Ætt og heim. Lokalhistorisk årbok for Rogaland 1999, Stavanger 2000
• N. O. Østrem: «Fekk Cleng Peerson for stor ære for utvandringa? Om aktørane og miljøet som skapte emigrasjonen i det norske fridomssamfunnet etter 1814», i N. O. Østrem, red., Fiksjon, Fakta og Forskning. Seminar om den tidlige utvandringa til Amerika, Seminarrapport nr. 13 fra Universitetet i Stavanger, Stavanger 2007, s. 3-13.
• N. O. Østrem: «Cleng Peerson, Lars Hertervig og Petter Strømsing skaper Tysvær-identitet», i S. I. Langhelle og J. Lekve (red.), Tysvær. Aktivitet og trivsel i 50 år, Tysvær/Bergen 2015, s. 272-280
• O. Øverland og S. Kjærheim: Fra Amerika til Norge. Norske utvandrerbrev, bd. 1–4, 1992–2002

• Teikning av Ivan Doseff, 1922; attgjeve i O. M. Norlie: History of the Norwegian People in America, 2. utg., New York 1973.