Paragraf 213 (seksuell omgang mellom menn som straffbart forhold)

I norrøn kultur var synet på seksualitet mellom menn grunnleggande negativt, då ein mann kunne misse æra si om han tok ei «kvinneleg rolle» i den seksuelle relasjonen. Det eldste direkte lovforbodet retta mot sex mellom menn var ein del av kristenretten i Gulatingslova. Gulatingslova gjaldt for Gulating sitt rettsområde og innebar i praksis nærast dødsstraff, då ein mann som gjekk inn i seksuelle relasjonar med menn kunne bli lyst fredlaus. Liknande forordningar gjaldt også for andre rettsområde i Noreg, men blei ikkje vidareført då Noreg i 1274 fekk eit samla lovverk i form av Magnus Lagabøtes landslov, som var skilt frå kyrkjeretten. I kristenretten levde forbodet vidare, og blei handheva vidare i form av høge bøter. Kristenretten kom seinare også til å bli integrert i den verdslege lovgjevinga.

I 1687 blei Norske lov innført, og innebar ei samling av kristeleg og verdsleg rett. Kjønn og seksualitet blei med dette ei statleg sak gjennom at verdslege myndigheiter greip inn som domstol, sjølv om kyrkja framleis var ein viktig instans ved brot på forordningane. Frå 1687 blei sex mellom menn straffa etter ordlyden «Omgjængelse, som er imod Naturen, straffis med Baal og Brand.» Forbodet kunne altså råke breitt ut frå kva som var i strid med kyrkja sitt moralsyn, og innebar døden på bålet. Ut frå kjeldene var forbodet lite nytta, men dette kan skuldast fleire tilhøve; kyrkja kan ha forfølgt homoseksualitet på eige initiativ utanfor det verdslege rettsapparatet, og/eller sakene kan ha blitt dyssa ned.

Opplysningstida og den mellombelse avkriminaliseringa av sex mellom menn i Frankrike frå 1791 innebar nye diskusjonar kring lovverket kva gjaldt sex mellom menn. Det teologiske aspektet blei framleis vektlagt, men lovforbodet blei også sett på ut frå sin påverknad på samfunnet. Nye strafferettslege tankar frå opplysningstida tilsa at mennesket sin natur og samfunnet sine behov skulle vere utgangspunktet for lovgjevinga. Samstundes som det blei diskutert om styresmaktene burde straffe slike private forhold, blei det også diskutert om strafferammene var for låge. Forbodet blei likevel vidareført, noko som kan sjåast i samanheng med at den eineveldige styreforma i Danmark-Noreg hadde tette band til kyrkja.

I 1814 blei Noreg eit sjølvstendig kongedømme i personalunion med Sverige, noko som innebar revidering av lovene i Noreg. Norske lov blei i 1842 erstatta av kriminallova. Den nye styreforma innebar eit svakare samband mellom kyrkja sin moral og lovgjevinga, men regulering av seksualiteten blei vidareført i kriminallova sin paragraf 21, framleis med same ordlyd. Dødsstraff blei ikkje vidareført, men erstatta med straffarbeid i 6–12 månader. Frå denne tida blei også fleire dommar protokollført, til dømes med heile 75 dommar i perioden 1865–1875.

Med ordlyden i paragrafen var det ikkje homoseksualitet i seg sjølv som blei straffa, men i praksis analsex mellom menn. Ved ny revisjon av lova i 1889 blei ordlyden endra jamfør rettspraksis, slik at både «legemling Omgjængelse mellom Personer af Mandskjønn» og «legemlig Omgjængelse med Dyr» blei straffa med straffarbeid. Under denne revisjonen og under forhandlingane i Stortinget blei det diskutert både avkriminalisering og skjerping av paragrafen slik at den også kunne straffe kvinner. Under forhandlingane i Odelstinget blei det siste avvist med at det ikkje var gangbart å straffe alle handlingar som ein fann moralsk forkastelege.

Det blei i 1885 satt ned ein kommisjon for å revidere straffelova, og med det erstatte den gamle kriminallova frå 1842. Kommisjonen – med Bernhard Getz som formann – utarbeidde fire forslag til ny straffelov, som inkluderte eit forslag om ikkje å ha ein straffetrugsel retta mot sex mellom menn i det heile. Ein grunn til dette var at det blei sett på som tvilsamt om eit forbod hadde nokon effekt. Etter at kommisjonen sitt arbeid var ferdig og utkasta var debattert og vedtatt av Stortinget, fekk §213 si endelege form i ordlyd og straffeutmåling ved å sette straff for «utugtig Omgjængelse (…)mellem Personer af Mandkjøn, (…) eller som medvirker dertil med Fængsel indtil 1 Aar (…) naar detpaakreves af almene Hensyn.» Paragrafen blei vedtatt å gjelde frå 1905.

Ein vesentleg forskjell frå tidlegare lovtekstar var at §213 berre sette straff om allmenne omsyn kravde det. Sjølv om det under revisjonen blei framheva at sex mellom menn blei sett på som ei umoralsk handling, blei det tatt til orde for at det ikkje var staten si oppgåve å straffe private forhold. Då §213 blei tatt opp til ny revisjon i 1922, og ein ny straffelovkomité under leiing av Jon Skeie, blei spørsmålet om straff var naudsynt endå tydelegare, då komiteen gikk inn for berre å straffe homoseksualitet ved tilfelle av prostitusjon, samt i saker der ein person over 25 føretok seksuelle handlingar mot personar av same kjønn under 21 år. Forslaget frå komiteen gjorde også lovteksten kjønnsnøytral, slik at også kvinner kunne råkast. Revisjonsforslaget blei ikkje vedtatt av Stortinget, og §213 blei ståande med same ordlyd som frå 1905.

Det at §213 berre sette straff i visse tilfelle der allmenne omsyn kravde det, bidrog til at lova vart lite nytta, og paragrafen har derfor ofte blitt omtalt som «sovande.» Noreg var likevel seint ute med å avkriminalisere sex mellom menn generelt, noko til dømes Danmark gjorde allereie i 1932. Debattane på Stortinget om sex mellom personar av same kjønn under lovrevisjonane, viser at lovbrotet i aukande grad blei sett på som eit utslag av personane sin natur, som ei legning.

Med framveksten av storbyar også i Noreg, var seksuelle forhold mellom menn blitt synlegare. For påtalemyndigheitene sin del var dette særskilt synleg gjennom omfattande prostitusjon der yngre gutar hadde eldre menn som kundar. Det var særleg slike tilfelle som blei følgt opp, i tillegg til andre tilfelle der det var ein vesentleg aldersforskjell involvert. Revideringsforslaget frå 1922 fikk slik innverknad på korleis paragrafen blei nytta i praksis. Eit av dei viktigaste spørsmåla under nye revisjonsdebatter kom til å bli korleis ein skulle verne unge mot å gå i ei «homoseksuell retning.» Dette kan omtalast som «forføringsteorien», der ein tenkte seg at unge var i ein lett påverkeleg fase der seksuelle handlingar med ein person av same kjønn kunne gjere at den unge sjølv blei homoseksuell. Ved ny revisjonsprosess kom «verneaspektet» til å tre spesielt tydleg fram.

Styresmaktene var merksame på at det i 1950 blei etablert ein organisasjon for homofile, Det norske forbundet av 1948 (DNF-48). Dette var ein av årsakene til at straffelovskommisjonen gikk inn for ein revisjon av §213 og §379, som ville ramme den type organisasjonsdanning DNF-48 representerte, det vil seie rettigheitsorganisasjonar for homoseksualitet. Det blei føreslått å endre §379 frå å sette straff for sambuarskap til å mellom anna hindre at personer under 21 år fikk adgang til arrangement for homoseksuelle. Ein av dei viktigaste funksjonane for DNF-48 i perioden forutan å kjempe mot §213 var nettopp å vere ein sosial møteplass, og organisasjonen organiserte både møter og festar. Endringsforslaget ville bety at organisasjonen i praksis ikkje ville kunne promotere sine arrangement eller komme med politiske ytringar. Dersom endringsforslaget skulle bli vedtatt, ville DNF-48 – som frå før var ein diskret organisasjon – bli tvungen fullstendig under jorda.

Eit av dei viktigaste aspekta ved endringsforslaget var tanken om at både samfunnet og ungdommen måtte vernast slik at homoseksualitet ikkje skulle få ei større utbreiing. Verneaspektet var også synleg i revisjonsforslaget til §213, der strafferamma blei føreslått auka til to år i fengsel, men som då kom til å gjelde forhold der ein person over 21 år hadde seksuell omgang med ein person mellom 18 og 21 år, og ved tilfelle av utnytting. Den føreslåtte ordlyden der «person» blei nytta, ville også gjere seksuelle handlingar mellom kvinner til eit straffbart forhold.

Revisjonsforslaget til §213 var også slik utforma at straff ofte kunne falle bort dersom «to personer er omtrent jevnbyrdige i alder og utvikling, eller når andre særlige grunner gjør det urimelig å anvende straff.» Dette syner at omsynet til individet blei forsøkt ivaretatt ut frå samtidas oppfatning om homoseksualitet som ein del av eit individ sin personlegdom, samstundes som at der for mange var ei klar oppfatning om at samfunnet – og særleg ungdommen – måtte vernast. Kamp mot paragraf §213 og revisjonsforslaga knytt til §379 blei ei hovudsak for DNF-48, både fordi organisasjonen ville fjerne straffetrugselen generelt, og fordi dei ville unngå innskrenkingane endringsforslaget til §379 innebar. Dei føreslåtte endringane av paragrafen blei ikkje vedtatt, og lova blei ståande uendra.

DNF-48 førte lenge ein diskret kamp mot §213, ofte med lesarinnlegg i aviser under pseudonym. Dette var motivert ut frå at organisasjonen ikkje ville «provosere» fram vidare debattar om skjerping av paragrafane, samt at menna i forbundet var redde for straff ved openheit. Då Karen-Christine (Kim) Friele overtok som leiar av DNF-48 signaliserte det ei meir open og offensiv linje i organisasjonen kampen mot §213. Sidan §213 ikkje kriminaliserte kvinner, fylte Kim Friele rolla som den første opne homofile i Noreg, og er for mange synonymt med homobevegelsen.

Stortingsrepresentant Arne Kielland fremja i 1970 ein interpellasjon for å fjerne §213. Ein viktig bakgrunn for interpellasjonen var DNF-48 sitt hefte «§213 – Onde eller nødvendighet, utgitt i 1970, og Kiellands samtaler med Kim Friele. I heftet hadde DNF-48 samla ei lang rekke ekspertar innanfor områder som jus og psykiatri, der ein argumenterte mot §213 og for betre sosiale forhold for den homofile minoriteten. Revisjonsforslaget frå 1953 utgjorde eit viktig premiss for debatten om avkriminalisering på Stortinget. Det var usikkert om §213 ville bli fjerna i sin heilskap, eller om paragrafen ville bli fjerna med visse særreglar ståande att, som til dømes høgare seksuell lågalder for homoseksualitet.

Den 21. april 1972 blei §213 oppheva i Stortinget, utan særreglar knytt til homoseksualitet.

Også §379 blei oppheva, og fjerning av paragrafane er eit viktig punkt i ei utvikling der styresmaktene i mindre grad regulerer kjønn og seksualitet gjennom straff. Den lange debatten om fjerning eller skjerping av paragrafen, syner at likekjønna seksualitet var eit kontroversielt og vanskeleg spørsmål i norsk lovgiving og samfunn. Fjerning av paragrafane har bidrege til at sambuarskap i dag i dei aller fleste tilfelle er likestilt med ekteskap, samt at homofile og lesbiske har blitt likestilt med heterofile, først gjennom partnarskapslova frå 1993, og frå 2008 med felles ekteskapslov.

• Det norske forbundet av 1948
• homobevegelsen i Noreg

• Halsos, Martin Skaug. §213 i almindelig borgerlig straffelov av 1902: homoseksualitet i Norge og rettslige sanksjoner mot den fra slutten av 1800-tallet til 1972. Institutt for kriminologi og rettssosiologi, Avdeling for kriminologi, Universitetet i Oslo, 2001.
• Jordåen, Runar. Frå synd til sjukdom? Konstruksjonen av mannleg homoseksualitet i Norge, 1886-1950. Masteroppgave i historie, Universitetet i Bergen, 2003.
• Jordåen, Runar. Inversjon og perversjon: Homoseksualitet i norsk psykiatri og psykologi frå slutten av 1800-talet til 1960. Doktorgradsavhandling, Universitetet i Bergen, 2010.
• Kristiansen, Hans W. Masker og motstand: Diskré homoliv i Norge 1920-1970. Oslo: Unipub, 2008.
• Rydström, Jens og Mustola, Kati. Criminally Queer: Homosexuality and Criminal Law in Scandinavia 1842-1999. Amsterdam: Aksant Academic Publishers, 2007