homobevegelsen i Noreg

Noreg praktiserte straffeforbod mot homoseksuelle handlingar mellom menn dersom desse var til offentleg harme fram til 1972 ved § 213 i straffelova. Homoseksuelle handlingar mellom menn var lenge godt skandalestoff i norsk presse, medan seksuelle handlingar mellom kvinner i større grad blei ignorert og aldri kriminalisert.

Negative oppslag og skandalestoff syner at opinionen hadde eit negativt syn på homoseksualitet, og det viser også at det fantes miljø i byane kor homoseksuelle handlingar fann stad. Dei kvinnelege miljøa er det mindre kunnskap om, men som resultat av kontaktnettverka byrja fleire menn å identifisere seg som homoseksuelle.

Dei gryande homoseksuelle nettverka nådde ut frå dei norske storbyane til småbyane og bygdene, og til utlandet – særleg Danmark. Her hadde sex mellom menn vore kriminalisert sidan 1933, noko som mogleggjorde ein organisert homobevegelse frå 1948 i form av Kredsen af 1948 (seinare «Forbundet af 1948»). Kontakt med det danske forbundet gjorde at det blei stifta ei norsk underavdeling av det danske forbundet i Oslo 20. mai 1950, som seinare lausreiv seg frå den danske bevegelsen under namnet Det norske forbundet av 1948 (heretter DNF-48) i 1953. DNF-48 var i byrjinga ein liten organisasjon, og hadde i 1953/1954 berre i overkant av 50 medlemmar.

Hovudprioriteringa var å få avskaffa den i praksis lite nytta § 213. Grunna paragrafen førte DNF-48 ein diskret motstandskamp i form av innlegg i aviser og eigne trykksaker der ein sette fokus på homoseksuelle sine livsvilkår i Noreg. I brosjyren «Hva vi vil» frå 1951 lanserte DNF-48 omgrepet «homofili» i Noreg for å fjerne seg frå negative stigma knytt til omgrepet homoseksualitet. Gjennom brosjyren sto DNF-48 fram som ein rettigheitsorganisasjon for homofile som ikkje kunne hjelpe for sin situasjon, men måtte kunne få lov til å leve ut sine kjensler og seksualitet utan straff frå samfunnet.

Forbundet byrja på denne tida å gi ut eigne medlemsblad sendt ut i anonyme konvoluttar, som gjorde kontakten med medlemmane enklare. Diskresjon prega også medlemsrekruttering. Interesserte sendte ofte brev til DNF-48, som sendte styremedlem ut for å møte brevskrivaren og vurdere om personen var skikka til å bli medlem. Eit viktig kriterium var at personen var diskret og tillitsvekkande, og ikkje kunne tenkast å skade forbundet på noko vis.

Forbundet blei gradvis meir kjent og averterte meir ope, og fekk også eit sterkare innslag av kvinner. I 1964 hadde medlemstalet auka til 277, av desse var ca. 20 prosent kvinner. Medan lesbiske kvinner og homofile menn tidlegare hadde kvar sine nettverk og langt på veg mangla ei felles identitetskjensle, kunne ei slik samkjensle no utvikle seg.

1958 markerte ei ny milepåle då den første «offentlege» diskusjon av homofile sin situasjon med homofile sjølve ope til stades fann stad på psykologistudentanes foreining i Oslo. Fleire liknande anledningar, mellom anna på Det Norske Studentersamfund i 1965, samt nye lesarinnlegg og kronikkar i media, gav DNF-48 ein stadig synlegare posisjon i samfunnet.

Karen-Christine (Kim) Friele blei valt til første kvinnelege formann i 1966. Friele erklærte krig mot § 213, og sidan ho var kvinne kunne ho vere open i all offentlegheit då formannsvervet hennar ikkje var forbunde med straffetrugsel. Friele var formann fram til 1970, og generalsekretær frå 1971 til 1989. Leiarperioden hennar markerte eit taktskifte, og i kraft av openheita hennar blei Friele for mange «ansiktet» til homokampen i Noreg.

Etter målretta lobby- og informasjonsverksemd blei § 213 avskaffa i 1972. No kunne homobevegelsen virke i endå større openheit. Til skilnad frå tidlegare der klubb- og møteverksemd skjedde i det skjulte, blei det no oppretta opne møteplassar og utestadar retta mot eit homofilt publikum.

I tillegg til DNF-48 eksisterte frå 1976 Arbeidsgrupper for homofil frigjøring (AHF), som blei til som ei gruppe av personar knytt til den politiske venstresida. Dette førte til ei opprivande konflikt i DNF-48, eksklusjonar og påfølgjande oppretting av ei rekke andre grupper av lokal og seksualpolitisk art organisert i Fellesrådet for homofile organisasjoner i Norge (FHO) frå 1979. Splittinga varte fram til 1993 då organisasjonane blei samla til Landsforeningen for lesbisk og homofil frigjøring (LLH).

DNF-48 og AHF kjempa politisk for dei same sakene, og fekk til dømes inkludert homofile i antidiskrimineringslovverket. Rettigheitskampen var i hovudsak basert på ein relativt stram identitetspolitikk, der homofili blei implisert biologisk og uforanderleg (essensialistisk). I dette bildet var transpersonar og bifile sin situasjon vanskeleg å inkludere i rettigheitskampen, då desse gruppene synleggjorde glidande overgangar innanfor kjønn og seksualitet.

Med likestilling som argument blei partnarskapslova vedtatt i 1993. Lova gav ekteskapsliknande rettar for homofile og lesbiske, og blei vedtatt etter langvarig lobbyverksemd. Lova kan sjåast i samband med at hiv/aids råka homofile menn særleg hardt, noko som gjorde at staten fatta aukande interesse for homofile sine levekår.

Til tross for at ekteskapet lenge hadde vore ein kontroversiell storleik i homobevegelsen, blei utbetring av partnarskapslova sine manglar ein hovudsak utover 1990- og 2000-talet. I 2008 vedtok Noreg kjønnsnøytral ekteskapslov, som i tillegg til ekteskapsrettar gav rett til adopsjon og kunstig befruktning for lesbiske. Med det var heterofilt og homofilt samliv likestilt ved lov, og med det eit viktig hovudmål nådd for homobevegelsen.

Utover 2000-talet kom omgrepet skeiv i bruk som identitetsmarkør. Ved å definere seg som skeiv tek ein avstand til normative forventingar knytt til kjønn og seksualitet, og legg mindre vekt på å feste seg til ein identitet som homofil og lesbisk. LLH debatterte å nytte omgrepet skeiv i organisasjonsnamnet, men det skapte reaksjonar hos medlemmar som ønska å definere seg klart som homofile eller lesbiske.

I 2016 endra LLH namn til FRI – foreningen for kjønns- og seksualitetsmangfold. I namnevalet er det tydeleg at det politiske området er kraftig utvida i høve til homobevegelsen sin tradisjonelle kamp for homofile og lesbiske, samt at det er rom for ulike former for identitetspolitikk og erfaring i den moderne homobevegelsen.

• Lesbisk bevegelse
• Regnbogeflagget
• Det Norske Forbundet av 1948
• Paragraf 213
• FRI – Foreningen for kjønns- og seksualitetsmangfold
• Pride i Noreg
• Landsforeningen for lesbisk og homofil frigjøring

• SkeivtArkiv: DNF-48s «første brosjyre»
• Frå forbod mot homoseksualitet til lovregulering av homofilt samliv, artikkel hos Norgeshistorie.no
• Synet på ekteskapet i den norske homobevegelsen, artikkel hos Norgeshistorie.no
• Skeivt arkiv
• Oslo Pride
• Foreningen Fri

• Anderssen, Norman, and Tone Hellesund. «Heteronormative Consensus in the Norwegian Same-Sex Adoption Debate?» Journal of Homosexuality 56, no. 1 (2009): 102-20.
• Friele, Karen-Christine. Troll Skal Temmes. Oslo: Scanbok, 1990.
• Hellesund, Tone. «– al min længsel og uro.» Om einslege borgarskapskvinner rundt århundreskiftet. Hovedoppgave i etnologi, Universitetet i Bergen, 1995.
• Hellesund, Tone. «Intimitet i forvandling: Om hvordan den nye norske kvinnebevegelsen satte intimitet på dagsordenen.» I Hilde Danielsen (red.): Da det personlige ble politisk. Oslo: Scandinavian Academic Press, 2013, side 61-102.
• Hellesund, Tone. Kapitler fra singellivets historie. Oslo: Universitetsforlaget, 2003.
• Henmo, Ola. Kampene: Et portrett av Kim Friele. Oslo: Cappelen Damm, 2015.
• Jordåen, Runar. Frå synd til sjukdom? Konstruksjonen av mannleg homoseksualitet i Norge, 1886-1950. Masteroppgave i historie, Universitetet i Bergen, 2003.
• Jordåen, Runar. Inversjon og perversjon: Homoseksualitet i norsk psykiatri og psykologi frå slutten av 1800-talet til 1960. Doktorgradsavhandling, Universitetet i Bergen, 2010.
• Kristiansen, Hans W. Masker og motstand: Diskré homoliv i Norge 1920-1970. Oslo: Unipub, 2008.
• Norrhem, Svante, Rydström, Jens og Winkvist, Hanna Markusson. Undantagsmänniskor: En svensk HBT-historia. Stockholm: Norstedts akademiska förlag, 2008.
• Rydström, Jens og Mustola, Kati. Criminally Queer: Homosexuality and Criminal Law in Scandinavia 1842-1999. Amsterdam: Aksant Academic Publishers, 2007.