Johann Olav Koss

Koss var aktiv i fleire idrettar som barn, mellom anna langrenn, fotball, badminton og orientering. Som 15-åring vann han landsmeisterskapen på skøyter, den uoffisielle noregsmeisterskapen for ungdom. Tidsdifferansane til konkurrentane fortalde om eit talent og ein treningsvilje litt utanom det vanlege. Likevel sleit Koss ofte med nervøsitet og dårleg sjølvtillit i samband med dei store konkurransane.

Koss fekk sin internasjonale debut i verdsmeisterskapet i Almaty i 1988. Ein 35. plass på 5000 meter – under spesielle forhold – gjorde at han ikkje fekk gå meisterskapets siste distanse. I ein pressekommentar etter meisterskapet vart det ytra håp om at Johann Olav Koss kunne bli «god nok til i alle fall å markere seg litt». Håpet til reporteren vart i høg grad innfridd.

Ein 8. plass i VM og 15. plass i EM året etter var resultat på det jamne, men så var det stort sett slutt på motgangen.

1990 vart året då Johann Olav Koss etablerte seg i verdseliten for alvor, og dei neste åra hevda han seg alltid med bravur. Nå hadde han rett nok ikkje hellet med seg i EM i 1990, der trioen Veldkamp, Gustafson og Visser berre var hårfint føre han i poengsammendraget. 0,43 poeng var det fram til Veldkamp.

Det internasjonale gjennombrotet kom med samanlagtsigeren under VM i allround i Innsbruck i 1990. Koss vann ingen av dei fire løpa, men var blant topp tre på dei tre lengste distansane. I 1991 vann Koss både EM og VM. Dette skulle pussig nok bli den einaste EM-tittelen hans. I VM var han for øvrig nesten tre tidspoeng føre næraste konkurrent.

Dei neste to sesongane vart det tre sølv- og ein bronsemedalje til Koss i dei internasjonale allround-meisterskapa, framfør alt fordi Falko Zandstra hadde dukka opp på arenaen. Koss deltok i sitt første OL i Albertville i 1992 etter ei opplading der han var innlagd på sjukehus med betennelse i bukspyttkjertelen rett før leikane. Han blei olympisk meister på ein svært jamn 1500 meter, der berre fire hundredels sekund skilde ned til Ådne Søndrål på sølvplass og berre ni hundredelar ned til bronse. Sjuandeplassen på 5000 meter nokre dagar tidlegare blei den einaste distansen utan medalje til Koss under desse leikane.

Forventningane til Koss var store før OL på heimebane i 1994, sjølv om han hadde slite med forma i innleiinga av sesongen. Nederlendaren Rintje Ritsma hadde vunne EM på Hamar i forkant av OL, og monge var spente på kva Koss kunne få til.

OL vart ei triumfferd. I Vikingskipet på Hamar der skøytekonkurransane vart arrangert, vann Koss først 5000 meter på verdsrekordtida 6.34,96, og tre dagar seinare tok han verdsrekorden på 1500 meter då han vann distansen på tida 1.51,29. På avslutningsdistansen 10 000 meter slo han sin eigen verdsrekord med 13 sekund då han gjekk i mål på tida 13.30,55. Det var heile 19 sekund ned til sølvvinnaren Kjell Storelid. Med det tok han det tredje OL-gullet sitt på éi veke i ein fullsett Hamar Olympiahall.

Koss blei den første nordmannen som vann tre individuelle gull i same OL (Bjørn Dæhlie og Vegard Ulvang vann tre gull kvar, inkludert stafett, i 1992) sidan Hjalmar Andersen vann dei same tre distansane under OL i Oslo i 1952. Koss var òg den einaste utøvaren som vann tre individuelle gull under OL i 1994.

Siste VM-gull i allround for Koss kom i Göteborg i mars 1994, etter OL på Lillehammer. Koss avslutta den aktive karrieren sin som 25-åring våren 1994. Han hadde då starta på legeutdanninga si, og alle sportslege mål var oppnådde. Motivasjonen låg andre stader enn på idrettsbanen.

Allereie som aktiv engasjerte Koss seg i humanitært arbeid og starta pengeinnsamling i Noreg etter ei reise til Eritrea i 1993. I 1994 var han med i Olympic Aid, som blei starta i samband med leikane på Lillehammer — først som støtte til eit krigsherja Sarajevo, som hadde vore OL-arrangør berre ti år tidlegare. Han gav delar av sigersbonusen sin frå leikane til organisasjonen, og han vidareførte arbeidet fram mot sommar-OL i Atlanta 1996. Frå 2000 blei Olympic Aid erstatta av Right to Play, som Koss i over 15 år leidde frå bustaden sin i Toronto i Canada. Seinare har han halde fram som aktivt styremedlem og grunnleggjar. Right to Play er no til stades i over 15 land og har rundt 600 tilsette.

I 2010 var Koss ein kort periode assistenttrenar for det norske landslaget på skøyter etter at trenar Peter Mueller måtte slutte.

Frå 1994 var han ambassadør for FNs barnefond (UNICEF). Han sat i 1999 i reformkomiteen til Den internasjonale olympiske komiteen (IOC) og har vore utøvarrepresentant i IOC (1999–2002) og styremedlem i Verdas antidopingbyrå (WADA). I 2019 blei han vald inn i styret i Norges idrettsforbund.

Etter karrieren gjorde Koss seg ferdig med legeutdanninga i Australia. Han har sidan 2019 vore busett i Oslo etter å ha budd 20 år i Canada.

Som aktiv blei Koss tildelt Morgenbladets gullmedalje i 1990, Sportsjournalistenes statuett i 1991 og 1994, Oscarstatuetten i 1990, 1991 og 1994 og Fearnleys olympiske ærespris i 1994. Han blei kåra til «årets idrettsmann» av det amerikanske idrettsbladet Sports Illustrated i 1994 og blei tildelt Jesse Owens International Trophy i 1995.

For arbeidet sitt for Right to Play har han vunne fleire internasjonale prisar. I Noreg blei han i 2011 utnemnd til riddar av 1. klasse av Den Kongelege Norske Fortjenstorden for internasjonalt humanitært virke for barn og unge innan sport og idrett. Han fekk heidersprisen under Idrettsgallaen i 2015.

• Idrett og menneskeverd (saman med Audun Tjomsland), 1994

• skøyteidrett
• OL på Lillehammer 1994
• Norske gullmedaljevinnarar i OL

• Right to Play