lov om perlefiskeriet

Lov om perlefiskeriet er ei kort lov. Den fulle teksten (omsett til moderne norsk) er «Forordninga av 28. mai 1718 om perlefangst i Kristiansands stift [«fylke»] og andre stift i Noreg, i tillegg til den kongelege resolusjonen av 5. januar 1791 om perlefiskeriet i Kristiansands stift og alle andre føresegner om perlefiskeriet, blir oppheva. Perlefiskeriet skal i framtida tilkome eigarane av grunnane [elvane] der muslingane finst.»

Den danske originalteksten er «Forordningen af 28de Mai 1718 om Perlefangsten i Christianssands og andre Stifter i Norge samt den Kongelige Resolution af 5te Januar 1791 om Perlefiskeriet i førstmeldte Stift tilligemed alle øvrige særskilt om dette Fiskeri udgivne Bestemmelser ophæves herved, saaledes at Perlefiskeriet fremtidigen skal tilkomme Eierne af de Grunde, paa hvilke Muslingerne findes.»

Lova opphevar altså tidlegare forordningar, resolusjonar og andre føresegner om rettane til perler i norske elvar; og overfører desse rettene til grunneigarane.

Perlefisket i nordområda har vore viktig i lang tid. Det er mellom anna funne perler i graver frå vikingtida. I mellomalderen tok perlefisket seg opp, særleg for å forsyne kongehusa og kyrkja med perler til klede og anna utsmykking.

På 1600-talet tok dei danske kongane kontroll over perlefangsten i norske elvar. I 1637 skreiv til dømes Christian 4. brev til lensmannen over Agdesiden len og bad han kjøpe opp perlene der og sende dei til København. I 1665 kom eit kongeleg direktiv om perlefangst, der Frederik 3. tilsette ein perleinspektør for å ha oppsyn med perleelvane i Stavanger stift. Stavanger stift var stort, og omfatta alle dei viktigaste perleelvane i Noreg. Bøndene fekk plikt til å selje perlene sine til kongen til ein låg pris.

Dimed vart det frå 1665 slutt på fritt sal av perler. Kongen skulle ha fyrsterett til alle perler frå Noreg. Det skulle tilsetjast lokale perleinspektørar, og det var straffbart å drive ulovleg perlefangst.

Frå 1691 overtok dronninga i København retten til alle perler i Noreg, og frå 1695 vart ordninga med perleinspektørar utvida til å gjelde alle stift i Sør-Noreg.

Dronning Sofie Magdalene fekk ved konsesjon av 5. januar 1731 fri disposisjonsrett over perlefangsten i Noreg. På den tida var perlefisket så viktig at fiskarane slapp militærteneste og andre pliktar. For å sikre at alle perler vart sende til hoffet i København, vart òg tysting av tjuvfiske honorert med fritak frå militærteneste, anten for ein sjølv, ein son eller ein bror. Og den som vart teken for tjuvfiske etter perler risikerte streng straff, til og med dødsstraff.

Etter mange år med overfiske byrja det å kome rapportar om at vassdraga var tomme for elvemuslingar, og i oktober 1733 gav dronning Sofie Magdalene eit mellombels forbod mot perlefangst i Noreg. Etter dette vart ikkje perlefisket det same igjen.

Frå 1768 vart perlefangsten forpakta bort til private, og i 1791 overtok futane tilsynet med perlefangsten og hadde ansvar for å sende perlene til dronninga i København. Frå 7. juni 1845 vart retten til å leite etter perler overført til grunneigarane ved Lov om perlefiskeriet.

Elvemuslingen vart totalfreda i 1993 i Noreg (forskrift om fangst av elveperlemusling av 30. desember 1992).

I 2006 var elvemuslingen ein av dei fyrste artane som fekk ein nasjonal handlingsplan frå Direktoratet for naturforvaltning. Arten står oppført på Norsk raudliste for artar som sårbar og på Verdens naturvernunions raudliste for trua artar som sterkt trua.

Det er i dag flest elvemuslingar i Nordland, Trøndelag og Møre og Romsdal.

• elvemusling
• perle

• Lisabet Risa (2004) Då perlefangsten i Håelva var kongeleg privilegium. Sjå Jæren 2004, Jærmuseet, 21. juni 2011.