Nynorskordboka

Nynorskordboka er ei definisjons- og rettskrivingsordbok for nynorsk som blir gjeve ut av Universitetet i Bergen og Språkrådet.

Første utgåva av ordboka kom i 1986. Det var då 70 år sidan det hadde vore gitt ut ei ordbok for nynorsk. Ordboka vart utarbeidd ved Institutt for lingvistiske og nordiske studium ved Universitetet i Oslo i samarbeid med Språkrådet. Universitetet i Bergen tok over ansvaret for å drifte Nynorskordboka og Bokmålsordboka på nett i juni 2016, etter at Universitetet i Oslo i 2014 varsla at dei ville leggje ned språksamlingane. Dei digitale ordbøkene er mellom dei mest brukte offentlege oppslagsverka i Noreg.

Arbeidet med ordboka tok til i 1974, etter at Norsk språkråd året før vedtok å utarbeide handordbøker for bokmål og nynorsk i samarbeid med Norsk leksikografisk institutt. Ordbøkene viser offisiell rettskriving og bøying, har opplysningar om uttale, ordhistorie, definisjonar, faste uttrykk og døme på bruk. Stilistiske markeringar er brukte berre i liten mon.

Kjeldetilfanget til den første utgåva av Nynorskordboka kom først og fremst frå dei store ordsamlingane til Norsk Ordbok. Vidare vart det henta tilfang frå ymse ordbøker, større leksikon (særleg Norsk Allkunnebok), offentlege dokument og andre kjelder.

Oppslagsord

Kvar ordbok hadde sin redaksjon, men redaksjonane følgde dei same redigeringsreglane og bygde på manuskripta til kvarandre undervegs. Bøkene fekk likevel noko ulikt omfang. Nynorskordboka hadde drygt 90 000 oppslagsord, Bokmålsordboka noko over 65 000.

Ordbøkene omfattar det sentrale ordtilfanget, men Nynorskordboka har i tillegg ei mengd målføreord, utvalde etter ein regel om at dei skulle vere kjende i minst tre fylke, om ikkje andre viktige grunnar (til dømes litterære) talte for å ta dei med. For målføreord frå Nord-Noreg skulle orda vere kjende i minst to fylke.

Vidare fører Nynorskordboka opp langt fleire samansetnader enn Bokmålsordboka fordi det for nynorsk ikkje finst ei ordbok av typen Tanums store rettskrivningsordbok, som for bokmål er ei viktig kjelde når det gjeld samansetningar og skrivemåten av samansette ord.

Om lag 44 prosent av ordstammane i Nynorskordboka er importord, 56 prosent er arveord. Arveord er ord som høyrer til det opphavleg nedervde ordtilfanget i eit språk, til skilnad frå lånord og framandord.

Utgåver

Planane om ei større eittbandsordbok for nynorsk går attende til 1960-åra. Alf Hellevik, som på den tida var skiftevis leiar og nestleiar i Norsk språknemnd, utarbeidde fleire notat om saka. I 1970 peika Det Norske Samlaget ut ei gruppe til å konkretisere planane. Bjarte Birkeland var leiar, og medlemer var Olav T. Beito, Kolbjørn Heggstad, Alf Hellevik og Leif Mæhle. Sekretær var Oddvar Nes.

I 1972 utarbeidde Alf Hellevik, etter oppmoding frå Norsk leksikografisk institutt ved Universitetet i Oslo, eit notat der fagnemnda i Norsk språkråd vart beden om å tilrå at Norsk språkråd og Norsk leksikografisk institutt skulle gå saman om prosjektet. Norsk språkråd følgde opp i 1973 med vedtaket om å utarbeide éi handordbok for bokmål og éi for nynorsk i samarbeid med instituttet.

Det vart nedsett ei nemnd til å gjere det førebuande arbeidet: Einar Lundeby, Arnulv Sudmann og Arnold Thoresen frå Norsk Språkråd, Dag Gundersen og Alf Hellevik frå Norsk leksikografisk institutt, Bjarte Birkeland frå Det Norske Samlaget og Tom Hustad frå Universitetsforlaget. Nemnda drøfta opplegg, omfang og redigeringsprinsipp for ordbøkene.

Første utgåve

Det meste av midlane til arbeidet med den første utgåva av Nynorskordboka kom frå Norsk språkråd og Universitetet i Oslo ved Norsk leksikografisk institutt. Begge institusjonane lønte redaktørar til arbeidet, medan sjølve redigeringsarbeidet vart gjort ved instituttet. Kyrkje- og undervisningsdepartementet, Det Norske Samlaget, Opedalsfondet og Skuleboknemnda til Studentmållaget i Oslo gav økonomiske tilskot til arbeidet.

Den første utgåva av Nynorskordboka vart redigert av Marit Hovdenak, Laurits Killingbergtrø, Arne Lauvhjell, Sigurd Nordlie, Magne Rommetveit og Dagfinn Worren. Også seinare utgåver fører opp denne redaksjonen. Nye medarbeidarar i dei ulike utgåvene blir nemnde i føreorda.

Seinare utgåver

Norsk språkråd gjorde lenge årvisse mindre endringar i rettskrivinga, og nye ord vart normerte etter kvart som dei kom inn i norsk. Systemendringar og forandring av skrivemåte eller bøying av ord som var normerte frå før, måtte godkjennast av departementet. Ordbøker og ordlister måtte oppdaterast hyppig for å vere à jour.

Nye utgåver av Nynorskordboka kom i 1993, 2001 og 2006. I andre utgåva, frå 1993, vart det teke inn ein del nyord og andre ord som ikkje var med i den første utgåva. Nokre nye ordtydingar kom med, og det vart lagt inn fleire bruksdøme.

I tredje utgåva, frå 2001, vart det opna for fleire danske og tyske importord, etter at Norsk språkråd i 1999 vedtok nye retningslinjer for å ta inn slike ord i ordlister og ordbøker for nynorsk. Dei fleste nye orda er likevel ord som heng saman med samfunnsutviklinga dei siste tiåra. Ordboka vart utvida med til saman over 1000 ord.

I fjerde utgåva, frå 2006, vart om lag 500 nye ord lagde til, for det meste ord som hadde kome inn i språket dei siste åra. Redaksjonen for fjerde utgåva vart i 2007 tildelt Ordbokprisen frå Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening.

Nettordboka

Både Nynorskordboka og Bokmålsordboka har sidan 1995 vore tilgjengelege gratis som nettordbøker. Nettutgåvene vart laga av Dokumentasjonsprosjektet, eit samarbeidstiltak (1989–1997) mellom dei humanistiske miljøa ved universiteta. Prosjektet digitaliserte mange av universiteta sine samlingar over språk og kultur i Noreg.

Etter rettskrivingsreforma for nynorsk i 2012 vart nettutgåva av Nynorskordboka revidert.

Universitetet i Bergen tok over ansvaret for å drifte Nynorskordboka og Bokmålsordboka på nett i juni 2016, etter at Universitetet i Oslo i 2014 varsla at dei ville leggje ned språksamlingane.

Tidlege ordbøker – Aasen, Ross, Schjøtt

Nynorskordboka er den første større handordboka for nynorsk sidan Steinar Schjøtts Norsk ordbok med ordtydingar paa norsk-dansk til skule- og literært bruk frå 1914. Schjøtts ordbok har rundt 46 000 oppslagsord og er den første av dei store ordbøkene som har latinsk skrift. Også denne ordboka kom ut på Det Norske Samlaget.

Den aller første ordboka for landsmål var Ivar Aasens Ordbog over det norske Folkesprog, som kom i 1850 og hadde om lag 24 000 oppslagsord. Den store ordboka til Aasen, Norsk Ordbog, frå 1873, har om lag 45 000 oppslagsord.

Hans Ross følgde opp ordboksarbeidet til Aasen og gav i 1895 ut Norsk Ordbog, med undertittelen Tillæg til «Norsk Ordbog» af Ivar Aasen. Denne ordboka har kring 60 000 oppslagsord.

Schjøtts Norsk ordbok frå 1914 bygde på ordbøkene til Aasen og Ross og på nytt tilfang frå målføra.

Les meir i Store norske leksikon

Ekstern lenke

Nynorskordboka og Bokmålsordboka

Litteratur

Anne Engø: «Bokmålsordboka og Nynorskordboka på Internett», Ord om ord: Årsskrift for Avdeling for leksikografi nr. 5. Oslo 1999
Oddrun Grønvik: «Meir enn eit tillegg til annan manns verk? Om Hans Ross og ordboka hans». Ord og mål. Festskrift til Magne Rommetveit. Oslo 1989
Arnbjørg Hageberg: «'Du murrar og knurrar men gjev ikkje upp'. Noko om Arne Garborg og Steinar Schjøtt og ordbøkene hans», Ord om ord: Årsskrift for Avdeling for leksikografi nr. 7. Oslo 2001
Alf Hellevik: «Ordskattar. Nynorsk leksikografi i hundre år», Det Norsk Samlaget 1868–1968. Oslo 1968
Oddmund L. Hoel: «Ordbøkene til Ivar Aasen», Maal og Minne nr. 3-4/1994
Marit Hovdenak: «Arbeidet med ordbøker i Språkrådet», Språknytt nr. 2/1997
Kristoffer Kruken og Terje Aarset: «Innleiing», i Ivar Aasen: Norsk Ordbog med dansk Forklaring. Oslo 2003
Magne Myhren: «Steinar Schjøtt – måldyrkar, bladmann og omsetjar, lærar og lærebokskrivar, ordboksmann og folkeopplysar», Mål og Makt nr. 1/1995
Oddvar Nes: «Bokmålsordboka og Nynorskordboka», Maal og Minne. Oslo 1987
Nynorskordboka. 1986–2006
Helge Sandøy og Jan-Ola Östman (red.): «Det främmande» i nordisk språkpolitik. Oslo 2004
Kåre Skadberg: «Prinsipp som er lagde til grunn for normeringa av nynorsk det siste tiåret», i Bull ofl.: Mål og medvit. Oslo 1987
Dagfinn Worren: «Nye ord i Nynorskordboka 2001», Ord om ord nr. 7. 2001
Dagfinn Worren: «Om å avgrense eit ordtilfang – soga om målføreorda i Nynorskordboka». I Ruth Vatvedt Fjeld og Boye Wangensteen (red.): Normer og regler. Festskrift til Dag Gundersen 15. januar 1998. Oslo 1998
Årsmeldingar frå Norsk språknemnd, Norsk språkråd og Språkrådet

Kommentarer

Kommentaren din publiseres her. Fagansvarlig eller redaktør svarer når de kan.

Du må være logget inn for å kommentere.

Fagansvarlig for Leksikografi

Børge Nordbø

magister i norrøn filologi