hypotagme (språkvitskap)

Den tradisjonelle måten å definere underordning på er å seie at overleddet — og ikkje underleddet — kan representere same grammatiske kategori som heile konstruksjonen. Dette kan illustrerast med desse setningane, der både raud bil og bil er nomenfrasar som kan fungere som objekt, noko ny ikkje kan:

1. Ho har kjøpt seg raud bil.
2. Ho har kjøpt seg bil.
3. *Ho har kjøpt seg raud.

Formuleringa *Ho har kjøpt seg raud er ikkje ugrammatisk, men ei ufullstendig eller elliptisk setning der substantivet er utelate og underforstått.

Forholdet mellom underledd og overledd har ofte grunnlag i tydinga. Ein kan førestille seg ein bil utan å ta stilling til fargen, men ein kan ikkje førestille seg noko raudt utan å ta stilling til kva det er som er raudt:

• bil 'motordriven vogn på fire (sjeldan tre) eller fleire hjul til frakt av folk og last'
• raud 'med farge som ligg mellom oransje og fiolett i sollysspekteret'

Underledd og overledd går under fleire namn:

• Andre namn på underleddet er adledd og attributt.
• Andre namn på overleddet er hovud og kjerne.

Nemninga hypotagme blir berre brukt i syntaksen, så denne artikkelen handlar berre om syntaktisk underordning — som rett nok ofte har eit semantisk grunnlag. Men underordning finst i alle delar av språket — i semantikk, syntaks, morfologi og fonologi:

• Semantisk og syntaktisk underordning: Nomenfrasen raud bil, som illustrert ovanfor.
• Morfologisk underordning: I ordet bilen er bøyingssuffikset -en underordna stamma bil. Stamma bil kan stå aleine utan suffikset -en, men ikkje omvendt.
• Fonologisk underordning: I stavinga /¹nyː/ er /n/ underordna /yː/. Vokalen /yː/ kan stå aleine utan konsonanten /n/, men ikkje omvendt.

Det er relativt vanleg å definere underordning litt annleis enn det er gjort ovanfor:

• Underordning er ein asymmetrisk syntaktisk relasjon der eitt ledd, overleddet, krev visse «tillegg» eller «utfyllingar» eller underledd.

På dette grunnlaget kan verbalet i ei setning forståast som eit overledd, mens dei andre setningsledda, som subjekt og objekt er underledd. Her er eit eksempel, med den transitive verbforma fortærer forstått som overledd:

1. [Løva]_subjekt [fortærer]_verbal [antilopen]_objekt
2. *Løva fortærer.
3. *Fortærer antilopen.

Semantisk er dette det motsette av relasjonen i nomenfrasen raud bil, som er omtalt lenger oppe: Ein kan førestille seg ei løve eller ein antilope utan å setje dei inn i ein særskild situasjon, men fortærer kan ein ikkje førestille seg utan å setje det inn i ein situasjon der nokon eller noko fortærer nokon eller noko.

På dette grunnlaget kan også ein konstruksjon med ein preposisjon pluss ein nomenfrase reknast som eit hypotagme, med preposisjonen som overledd og nomenfrasen som underledd. Til dømes blir då til byen analysert som eit hypotagme med namnet preposisjonsfrase:

• [ [til]_preposisjon [byen]_nomenfrase ]_{preposisjonsfrase}

Nomenfrasen i ein preposisjonsfrase blir kalla styring, utfylling eller komplement. Dette er den vanlege analysen i norsk grammatisk tradisjon.

• ledd – grammatikk
• nomenfrase

• Dixon, R. M. W. 2010. Basic Linguistic Theory. Volume 1, Methodology. Oxford: Oxford University Press.