Donna Haraway

I 1986 kom A Cyborg Manifesto, som er eit forsøk på å skape ein metafor – trufast både mot feminisme og materialisme, som samstundes imøtegår teknofobi innanfor feminisme. Manifestet er ein kritikk av feministisk essensialisme – strømmingar som held at det finst ein kvinneleg essens som vert forkludra av sosiale mekanismar, som ein berre kan gjere røynleg gjennom frigjering. Mot denne myta, som lovar ein retur til ein uskuldig kvinneleg natur, fremjar ho ein annan metafor for feminisme: kyborgen.

Ein kyborg er, ifylgje Haraway, ein hybrid av organisme og maskin, eit vesen frå den sosiale røynda og eit fiksjonelt vesen. Kyborgen peiker mot framtida og korleis vi i aukande grad vert kopla saman med maskinar og organismar. Samstundes er vi allereie kyborgar, noko våre handlingar og praksisar er prega av – ta moderne medisin og reproduksjon som døme.

Kyborgen har inga klår grense. Den er ein grensefigur utan eintydig kjønn og trugar dimed binær tenking, som tek for gjeve vasstette skott mellom (blant anna) kjønnsposisjonar. Kyborgen syner at einkvan identitet er tvitydig og oppstykkja – at ein ikkje kan avgrense kjønn til teoriar om tapt essens eller eintydig identitet.

Haraway avdekkjer korleis myten om ein kvinneleg essens er eit ekskluderande ideal for frigjering, avgrensa både når det kjem til klasse og rase. Desse eksklusjonane syner korleis sosiale relasjonar er bunde saman med vitskap, teknologi og narrativ som strukturerer førestellingsevna vår.

Haraway forkastar positivistisk tankegods om at vi kan underkaste oss naturen berre vi finn høvelege metodar. Positivismen tek ikkje ansvar for korleis sosiale og politiske faktorar er med på å forme vitskapleg forsking. Den neglisjerer dimed korleis eksklusjonar alltid gjer seg gjeldane innanfor vitskapleg praksis. Ho rokkar òg ved tradisjonell representasjonalisme, som fortel at verda føreligg uavhengig av vår framstilling av den – det vil seie at naturen er passiv, og at det gjeld å representere den på mest mogleg egna vis, oppnådd gjennom eit uinteressert blikk.

I motsetnad til desse retningane legg Haraway vekt på korleis ein alltid er kroppsleg og materielt plassert i måta ein representerer verda på. Det finst ingen representasjonar som objektivt speglar ei stabil verd. Representasjonar er alltid knytt til vår situasjon og avleia frå praksis, der det ikkje er tydeleg kven som skapar, og kven som vert skapt. All vitskapeleg praksis er prega av vår situasjon, og kunnskapsproduksjon er med på å prege situasjonen. Desse prosessane er ikkje tydeleg avgrensa.

Objektivitet er mogleg gjennom kritisk refleksjon – det vil seie gjennom at ein innlemmar dei sosiale og politiske faktorane som pregar all forsking, i sjølve forskingsprosessen og forstår desse faktorane som samanfiltra, ikkje separate. For Haraway er dette ikkje snakk om refleksjon, men om diffraksjon, der ein ikkje berre vendar blikket mot seg sjølv og forskingsprosessen i ein avleia manøver, men der ein er merksam korleis vitskapeleg praksis parallelt former objekta som vert undersøkt, og subjekta (observatørane) som undersøkjer dei.

For Haraway finst det ingen stabil eller heilskapleg identitet; vi handlar alltid ut motstridande standpunkt, og kategoriar som «kvinne», «mann» og så vidare er sosiale konstruksjonar. Likevel er dette ikkje sosialkonstruktivisme. Naturen er ikkje ein passiv blank tavle, då det sosiale rommet kvar konstruksjonar vert utforma, ikkje er tydeleg åtskild frå naturen. Sosiale konstruksjonar er alltid hybridar av kultur og natur.

Då naturen ikkje er passiv, må vi anerkjenne at vi er i eit delt slektskap med mellom anna dyr og maskinar. Kyborgen vert med dette underordna ein annan metafor, følgjesvein-artar, som gjeld det skapande samspelet som finst på tvers av artar. Ho tek utgangspunkt i tilhøvet mellom menneskje og hundar: hundar er konkrete og materielle, og dei meiner noko. Vi formar oss sjølve saman med dei, og dei krev noko frå oss – vi er difor i forbunde slektskap med dei.

Omgrepet intra-aksjon, teke frå Karen Barad, syner til dette slektskapet og til korleis einkvan aktør vert til gjennom samspel med andre aktørar. I motsetnad til inter-aksjon, som tek for gjeve klårt åtskild størrelsar som verkar på kvarandre på ein ytre måte, gjeld intra-aksjon ein prosess som konstituerer dei involverte partane. Det vil seie at korkje subjektet eller objektet er klårt avgrensa før ein relasjon mellom dei vert oppretta. Det er eit indre og tvitydig tilhøve mellom aktørar, og gjennom aktørmessige kutt løyser ein mellombels dette tvitydet. Relasjonane og aktørane ein er med på å produsere på denne måta, er ikkje stabile eller statiske, men omskiftelege og avhengige av kvarandre.

Vi tek del i eit intra-aktivt samspel, ein koreografi, med andre artar og organismar, kvar det ikkje er mogleg å bestemme kva inndelingar som er egna på førehand eller ein gong for alle. Relasjonen mellom instansar er primær, noko som tyder at ein ikkje kan tale om særskilde omgrep/ting/aktørar utan at særskilde relasjonar er etablerte. Det gjeld difor å vere merksam på korleis inndelingar vert til, og kva effekt dei har, det vil seie korleis ulike interferensmønster gjer seg gjeldane i intra-aksjon mellom aktørar.

Gjennom å løyse opp skilnaden mellom røynd og fiksjon, samt fortid og notid, utfordrar Haraway sine metaforar politisk praksis. Totaliserande teoriar må forkastast til fordel for situerte og oppstykkja perspektiv. Haraway kritiserer identitetspolitikk, som tek for gjeve ein statisk ontologi med fikserte identitetar, og tek til orde for affinitetspolitikk (slektskapspolitikk), som ikkje er eit resultat av likskap og identitet, men av at ein bind saman heterogenitet til eit «opposisjonelt medvit», som går på tvers av gjengse praksisar og perspektiv.

• feminisme
• kyborg

• Haraway, D. (1988). Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective. Feminist Studies, 14(3), 575.
• Haraway, D. (1991). A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century. In Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature (pp. 149–181). Free Association.
• Haraway, D. (1997). Modest_Witness@Second_Millennium.FemaleMan_Meets_OncoMouse: Feminism and Technoscience. Routledge.
• Haraway, D. (2004). The Companion Species Manifesto: Dogs, People, and Significant Otherness. Anthrozoos: A Multidisciplinary Journal of The Interactions of People and Animals.
• Haraway, D. (2008). When species meet. University of Minnesota Press.
• Haraway, D. (2015). Anthropocene, Capitalocene, Plantationocene, Chthulucene: Making Kin. Environmental Humanities, 6, 159–165.