husmannsvesenet

Husmannsvesenet var i Noreg eit system der husmenn leide små gardsbruk, husmannsplassar, mot å gjere pliktarbeid for bonden som eigde garden. Husmannsplassen var ein del av garden til bonden, og ikkje reikna som eit sjølvstendig gardsbruk. Husmannsvesenet var ein sentral del av det norske bondesamfunnet frå rundt 1600 til 1900.

Husmannsvesenet kan daterast tilbake til tidleg på på 1600-talet, der ein i fleire kyststrok finn husmenn som svarer festeavgift til grunneigar. Omfanget av husmannsvesenet auka på 1700- og 1800-talet, som svar på folkeauken. Ordninga varierte mellom landsdelane, men det mest vanlege var leige av jord og hus mot arbeidsplikt på garden og/eller kontant betaling. Talet på husmenn nådde toppen midt på 1800-tallet, da det var om lag 90 000 husmenn i landet, med eller utan jord, jamført med rundt 113 000 gardbrukarar. Husmenn med familiar var den største gruppa av eigedomslause i det gamle bondesamfunnet.

På grunn av industrialisering og utvandring til Amerika gjekk husmannsvenset attende på slutten av 1800-talet og var i hovudsak avvikla før 1930. På dei fleste husmannsplassane var det mogeleg å drive eit lite jordbruk med noen få dyr («husmenn med jord»), men det kunne og vera ei tomt med hus («husmenn utan jord»). Husmannsplassen var ikkje skyldsett eller matrikulert som ei eiga landbrukseining i eiendomsregisteret: matrikkelen. Husmannsbruket var ein del av garden og fall tilbake ved opphør av husmannskontrakten. Husa på plassen var ofte husmannens eigne, lafta tømmerhus som kunne flyttast dersom husmannsfamilien flytta. Ein viktig årsak til framveksten av husmannsvesenet i tillegg til folkeauken, var statleg lovgjeving som avgrensa retten til å dele gardane i mindre, sjølvstendige gardsbruk.

Etter omfattande debattar i Stortinget i fleire omgangar vart husmannsvesenet avvikla med den nye jordlova av 1928, der husmennene fekk rett til å løyse inn plassane sine mot betaling.