swahili (språk)

Swahili er eit bantuspråk og høyrer heime i undergruppa sabakispråk, som også mellom anna omfattar ilwana, pokomo og mijikenda. Sabakispråka høyrer historisk heime i det nordaustlege hjørnet av den bantuspråklege delen av Afrika. Dei har namnet sitt etter den kenyanske elva Sabaki.

Bantuspråka er ikkje ein språkfamilie, men ei undergruppe i ein stor språkfamilie. Litt forenkla kan ein seie at bantuspråka utgjer ei grein av dei bantoide språka, som igjen er ei grein av benue-kongo-språka, som så er ei grein av den store afrikanske språkfamilien niger-kongo-språka.

For 1500 år sidan blei swahili tala berre i nokre små samfunn kring munningen til Tana-elva ved den nordlege kysten av Kenya.

På 800-talet byrja swahilitalande sjøfarande handelsfolk å spreie seg langs kysten av Aust-Afrika. På 1100-talet hadde det vakse fram mange swahilispråklege bysamfunn, som Mogadishu, Lamu, Malindi, Mombasa, Pemba, Zanzibar og Kilwa. Swahilifolket dominerte handelen langs den austafrikanske kysten fram til rundt 1500.

Frå 1498 – året då Vasco da Gama vitja Mombasa – og utover på 1500-talet etablerte portugisarane seg fleire stader langs den austafrikanske kysten, og swahili tok opp nokre få lånord frå portugisisk, men dei utgjer berre i underkant av to prosent av lånorda i swahili.

På 1700- og 1800-talet auka den arabiske og muslimske påverknaden med handelsfolk frå Oman. Det arabiske alfabetet blei teke i bruk for å skrive swahili. Dei eldste kjende manuskripta på swahili i arabisk skrift er frå tidleg på 1700-talet. På denne tida tok swahili opp mange lånord frå arabisk, og dei utgjer kring 80 prosent av lånorda i swahili. Det er ei utbreidd men feilaktig førestilling at swahili er eit slags blandingsspråk. Swahili har ikkje fleire lånord frå arabisk enn norsk har frå nedertysk. Både i fonologi, grammatikk og ordtilfang (ordforråd) er swahili eit heilt vanleg bantuspråk.

Kring år 1800 begynte swahilispråklege herskarar, først og fremst på Zanzibar, å sende handelskaravanar til det indre av Aust-Afrika og det som no er Den demokratiske republikken Kongo. Mellom dei viktigaste varene var elfenbein og slavar. Denne handelen gjorde swahili kjent i det indre av Aust-Afrika.

På 1880-talet byrja den europeiske kolonialismen i Aust-Afrika, ved at tyskarane og britane oppretta såkalla «protektorat», tysk Schutzgebiete. På denne tida var swahili etablert som eit viktig lingua franca i Aust-Afrika, og stillinga til språket blei ytterlegare styrkt ved at tyskarane tok det i bruk i skuleverk og administrasjon i Tanganyika. Det var på slutten av 1800-talet at ein byrja å skrive swahili med det latinske alfabetet.

Etter første verdskrig fekk Storbritannia kontrollen over heile Aust-Afrika og innførte swahili i grunnskular og lågare administrasjon over heile området. Då Uganda, Kenya, Tanganyika og Zanzibar blei sjølvstendige tidleg på 1960-talet, blei swahili offisielt språk ved sida av engelsk. I Tanzania blei swahili einaste offisielle språk frå 1984.

Det er ein god del dialektal variasjon i swahili. På 1920-talet begynte arbeidet med å utvikle eit einskapleg, standardisert skriftspråk, som byggjer på dialekten i Zanzibar by (Jiji la Zanzibar). I 1930 blei det oppretta ei språknemnd for swahili, med medlemer frå Uganda, Kenya, Tanganyika og Zanzibar.

Swahili har i dag ein internasjonal status som ingen andre afrikanske språk.

I swahili endar alle stavingar på ein vokal, i tillegg til at konsonanten m kan utgjere ei staving aleine når han står rett føre ein annan konsonant. Fremst i ei staving står det ingen, éin eller to konsonantar, der den andre konsonanten alltid er w.Her er orda i setninga kitabu kilisomwa na mtoto 'boka blei lesen av barnet' delt i stavingar, med eit punktum mellom kvar staving:

• ki.ta.bu ki.li.so.mwa na m.to.to

Trykket ligg alltid på den nest siste stavinga i ordet, her merkt med ˈ:

• ki.ˈta.bu ki.li.ˈso.mwa na m.ˈto.to

I motsetnad til dei fleste andre bantuspråk har ikkje swahili tonem.

Swahili har dei fem vokalane /i e a o u/, ortografisk i, e, a, o, u, utan motsetnad mellom korte og lange vokalar.

Språket har 36 konsonantar. Her er dei, men den ortografiske representasjonen i parentes:

Mb, nd, nj, ng, mv og nz er prenasalerte enkeltkonsonantar, ikkje konsonantgrupper. Til dømes må ordet ng'ombe 'ku' analyserast i to stavingar slik: /ŋo.^mbe/.

Legg merke til at b, d, j og g er implosivar.

Skiljet mellom dei aspirerte /pʰ tʰ ʧʰ kʰ/ og dei uaspirerte /p t ʧ k/ kjem ikkje fram i rettskrivinga, ved at dei blir skrivne på same måten: p t ch k.

Konsonantane th, dh, kh og gh finst berre i lånord, først og fremst frå arabisk, som til dømes desse:

• theluji /θeluʄi/ 'snø', frå arabisk t̲alj /θalʤ/ (ثَلج) 'snø'
• ghadhabu /ɣaðabu/ 'sinne', frå arabisk ġaḍab /ɣadˤab/ (غَضَب) 'sinne'

• lingua franca
• hjelpespråk
• bantuspråk