onn

Våronna var frå gammalt av først og fremst knytt til åkerbruket og bestod av fleire arbeidsoppgåver: gjødselspreiing, pløying eller spaing, såing og setjing av potet.

Slåttonna var ei av dei viktigaste og mest arbeidskrevjande onnene. Frå dei eldste tider og langt inn i andre halvpart av 1800-talet vart graset slått med ljå. Slåtten byrja på heimebøen nær garden, men heldt fram utanfor gjerda i bakkar og lier og på myrar og fjell. Av ljåar var det to hovudtypar, det var ljåar med kort eller lang orv. Stuttorv vart helst brukt på Vestlandet, der terrenget gjorde det vanskeleg å koma til mellom steinar og andre hindringar. Ljåane måtte vera kvasse. Det kunne dei bli ved sliping eller tynsling. Den siste metoden innebar at eggen vart banka kvass med ein hammar. På større gardar gjekk mennene etter kvarandre i skårgang. Mennene hadde ein brynestokk med bryne i beltet, slik at ljåen kunne brynast når han vart sløv.

Kvinnene kom så med rivene sine og vende og spreidde graset ut på vollen, slik at det skulle tørke lettare. Sidan raka dei høyet saman i såter. Det tørre høyet vart køyrt med hest og slede inn i uthus heime på gardar eller løer i utmarka. Nokre stader vart også høyet stakka og køyrt heim med slede om vinteren. Dei som ikkje hadde hest, trilla eller bar høyet i hus. Til transport vart det brukt høyslede langt ut på 1800-talet. Etter kvart vart sleden bytt ut med høgvogner med grinder. Det var barnearbeid å trampe lassa.

Slåttonna vart kraftig endra då det byrja å koma slåmaskiner i andre halvpart av 1800-talet. Dei fleste vart importerte frå USA. Slåmaskinene hadde knivstenger som gjekk fram og tilbake og kunne slå langt større areal på ein dag enn ein kunne med ljå. Etter kvart kom det høyriver med lange tindar for å samle saman graset. Å tørke graset på vollen tok slutt, det vart i staden hengt opp på hesjer. Til å byrja med vart det brukt staurar og lange raier av tre, det vart eit stort framsteg då ein fekk galvanisert ståltråd. Hesjinga gjekk etter kvart lettare med amerikanske høygaflar, som ikkje var så tunge som produkta til bygdesmedane.

Etter andre verdskrigen førte eit aukande tal traktorar til store endringar når det gjaldt den menneskelege arbeidsinnsatsen i slåttonna. Ein traktor med slåmaskin kunne gjera mange hestars jobb. Traktoren vart også utstyrt med svansar til å køyre saman det nyslåtte graset og til å køyre det det tørre høyet i hus. Hesjinga minka etter kvart, idet mange fekk bygd siloar, der graset vart blanda med maursyre for å bli næringsrikt fôr. Sidan har ein fått skiveslåmaskiner som kan slå store areal på kort tid. Ved hjelp av ein grassamlar blir så graset samla i strenger for å tørkast noko før ei ballpresse lagar rundballar som blir pakka inn i plast.

I område utan skog vart det mange stader skore torv til brensel. Dei enkelte torvbitane vart først skorne ut av den loddrette «benken» med spesielle spadar. Deretter vart dei lagde utover marka til tørking og deretter rauka. Nokre stader vart torva tørka på hesjar. Den tørre torva vart stakka eller trilla inn i eit torvhus.

Torv vart ikkje berre brukt til brensel, noko vart også brukt til strø i fjøset. Torv blanda med husdyrgjødsel vart ei god gjødsel til åkeren.

Frå dei eldste tider har lauv vore ein viktig del av vinterfôret. Lauvonna fann stort sett stad mellom slåttonna og skurdonna. Arbeidet bestod i at det vart hogge kvister av tre med lauvkniven (snidelen), ein eldgammal reiskap som er omtalt i dei gamle landskapslovene. Kvistene vart bundne saman til kjerv. Mange stader hadde ein faste tre som vart styvde år etter år, og som etter kvart fekk ein karakteristisk utsjånad med korte, tjukke stammar og tynne skot. Det vart også samla lauv i utmarka, gjerne i samband med vedhogst. Lauv kunne også rispast av trea eller rakast saman på marka etter lauvfall.

I steinalderen vart kornet skore med sigd av flint. I bronsealderen fekk ein sigdar av bronse, men mange måtte nok framleis nøye seg med flintsigden. I gravfunn frå jernalderen er det funne ein god del sigdar. Dei er mindre enn sigdar frå moderne tid, men forma er ganske lik. I nyare tid vart det brukt to litt ulike reiskapar til å skjera kornet med, nemleg sigd og skyru. Bladet på sigden var rettare enn det var på skyrua. Ein annan skilnad var at bladet på sigden var klinka fast til skaftet, medan skyrua hadde ein tange som gjekk inn i skaftet. I seinare tid vart skyrua brukt i store delar av Trøndelag og Austlandet, medan sigden heldt stand på Vestlandet, delar av Sørlandet og i Nordland. Å slå kornet med ljå var nok ikkje så vanleg. For å samle kornet betre vart det då sett eit segl på ljåen.

Slåmaskina var ein reiskap som også vart teken i bruk i skurden. Ein person sat då på eit sete over hjulet med den eine foten på ein pedal som kunne løfte samlebordet (ei grind av trespiler). Ved hjelp av ei avleggjarrive kunne han med jamne mellomrom leggje igjen ei mengd kornstrå som svarte til eit kornband. Bak maskina gjekk det folk som batt saman kornstråa til nek med ein bendel av strå. Neka vart så rauka og deretter sette på staur til tørk. Hesjer kunne også bli brukt. Tørt korn vart køyrt inn på låven for å bli treskt med sliul i løpet av vinteren.

I mellomkrigstida fekk ein på enkelte større gardar ein sjølvbindar. Det var relativt store maskiner som gjerne vart trekte av tre hestar eller traktor. Kornet vart skore og ført fram over ein duk til ein mekanisme som batt ei passande mengd saman med eit snøre til eit nek, som vart kasta ut på sida.

I andre halvpart av 1900-talet kom ein revolusjon innan innhaustinga av kornet, då skurdtreskjarar vart innførte til landet i eit stadig større mengder. Dei første vart trekte av ein traktor, men dei vart etter kvart avløyste av dei sjølvgåande treskjarane. Skurdtreskjarane både skjer, treskjar og reinsar kornet, som blir samla opp i store behaldarar og pumpa over i vogner. Moderne skurdtreskjarar har gjerne datateknologi, og somme er utstyrte med satellittnavigering.

Om hausten var det viktig å få potetene i hus før frosten kom. Tradisjonelt vart potetene gravne fram med grev eller greip. Før ein fekk potetopptakarar, var det også nokon som pløgde opp potetene. Potetopptakaren kasta potetene ut på åkeren, slik at det vart lett å samle dei i bøtter eller korger. Dei første opptakarane vart trekte av hestar. Moderne potetopptakarar gjer det meste av arbeidet sjølv. Potetene blir førte på eit transportband frå jorda til kasser. Framleis kan det vera behov for å plukke bort steinar og så vidare.

Etter andre verdskrigen var det vanleg at skulebarn fekk éi veke fri frå skulen for å vera med på potetplukking. Sjølv om det etter nokre tiår ikkje lenger var ein aktuell syssel, heldt ein fast på den skulefrie veka, som endra namn frå potetferie til haustferie.

• gjødselgreip
• harv
• plog
• skurdtreskjar
• slåmaskin

• Borgedal, Paul (1966). Norges jordbruk i nyere tid, Bøndenes Forlag
• Dybdahl, Audun (1983). Jord- og kornbehandling i eldre tid. Redskaper brukt i Steinkjer-regionen, Steinkjer Museum
• Dybdahl, Audun (1985). Fôr, fe og melkestell i eldre tid. Arbeidsmåter og redskaper i Steinkjer-regionen, Steinkjer Museum
• Gjerdåker, Johannes (1990). Arbeidet i bygdene. Årsrytmen på Voss før landbruket vart mekanisert, Vestanbok Forlag
• Hellemo, Lars (1957). Frå det gamle arbeidslivet. Ord og nemningar frå arbeidslivet i Suldal, Røldal og Sauda. Skrifter fraa Norsk Maalførearkiv XII
• Hovdhaugen, Einar (1993). Frå det gamle arbeidslivet. Arbeidsmåtar, reiskapar og nemningar, Ringebu Historielag
• Visted, Kristoffer og Stigum, Hilmar (1975). Vår gamle bondekultur I, J.W. Cappelen