nomen agentis – Store norske leksikon

Nomen agentis er eit substantiv som viser til ein person som utfører ei handling, som fiskar eller lærar.

Faktaboks

Uttale: nˈå:men agˈentis
Etymologi: latinsk uttrykk, der nōmen 'namn' er nytta i tydinga 'substantiv'. Agentis er genitiv eintal av agens 'handlande', imperfektum (presens) partisipp av agō 'eg handlar, eg gjer'

Eit typisk norsk nomen agentis har endinga -ar (bokmål -er) lagd til ei verbstamme.

I uttrykket nomen agentis er ordet nomen brukt i same tyding som substantiv.

Eit anna namn på nomen agentis er handlarnomen.

Nomen agentis i norsk

Norske nomen agentis er oftast danna av verb, som regel med suffikset -ar (bokmål -er) lagt til stamma:

fiske ⇒ fiskar
lære ⇒ lærar
forske ⇒ forskar

Nokre nomen agentis er samansetningar med eit forledd som utdjupar kva handlinga dreiar seg om. I fleire tilfelle finst etterleddet på -ar berre i slike samansetningar:

vindaugs-pussar
arv-takar
fot-gjengar
hole-buar
makt-havar

Nokre samansette nomen agentis har makar som etterledd. Heile leddet makar er lånt frå nedertysk maker, danna av det nedertyske verbet maken 'gjere, lage':

ur-makar
sko-makar
bråk-makar
jukse-makar

Det finst òg nomen agentis som er lånte frå andre språk og som derfor har ein annan morfologisk struktur:

produsere ⇒ produsent
studere ⇒ student
fabrikere ⇒ fabrikant
administrere ⇒ administrator
akkompagnere ⇒ akkompagnatør

Nokre nomen agentis er danna frå substantiv:

song ⇒ songar
klokke ⇒ klokkar
dom ⇒ domar

Meir om tydinga

Mange nomen agentis står for særskilde yrke, som fiskar, lærar og forskar, medan andre berre karakteriserer personar, som gruvlar/grublar 'person som gruvlar/grublar mykje' og sjarmør 'mann eller gut som har evna til å sjarmere'. Atter andre viser til noko ein person berre gjer i ein særskild samanheng, som akkompagnatør.

Nomen instrumenti — reiskapsnomen

Det finst ord med same struktur som til dømes lærar og forskar, men som ikkje er nomen agentis, fordi dei viser til reiskapar eller andre innretningar. Dei blir kallar nomen instrumenti eller reiskapsnomen

visar 'pil, nål eller liknande som syner tid, vekt eller retning'
blyant-spissar 'reiskap til å spisse blyantar med'
vindaugs-viskar 'elektrisk driven metallstong med gummiblad som fjernar vatn og skit frå frontrute eller bakrute'
potet-skrellar 'kjøkenreiskap til å skrelle poteter med'

Også ein del lånord med same struktur som lånte nomen agentis høyrer heime i denne gruppa:

akkumulator
detonator

Ord som liknar — men ikkje er — nomen agentis

Innbyggjarnamn som berlinar og bergensar endar på -ar, men er ikkje nomen agentis. Dei viser ikkje til personar som utfører handlingar.

Les meir i Store norske leksikon

Kommentarar

Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.

Du må være logga inn for å kommentere.

Fagansvarleg for Morfologi

Rolf Theil

Professor emeritus, Universitetet i Oslo