luxemburgsk

Artikkelstart

Luxemburgsk er eit germansk språk som er førstespråket til over 300 000 av dei 486 000 innbyggjarane i Luxembourg og kring 90 000 menneske i Belgia, Frankrike og Tyskland. Luxemburgsk har status som nasjonalspråk i Luxemburg og er offisielt språk der, i tillegg til tysk og fransk. Språket blir nytta i alle samanhengar i samfunnet, som skular, domstolar, radio og TV, men tysk og fransk er meir nytta som skriftspråk.

Faktaboks

Også kjent som: luxembourgsk, lëtzebuergesch, letzeburgesch
Språkkoder: lb, ltz (LB, LTZ)
ISO-639:3: ltz

Språkfamilie

Luxemburgsk er ein moselfrankisk variant av vestmellomtysk, som er ei undergruppe av den høgtyske greina av vestgermansk. Dei vestgermanske språka utgjer, i lag med nordgermansk (nordisk) og austgermansk (det utdøydde gotisk), den germanske greina av den indoeuropeiske språkfamilien.

Språkhistorie

På 1800-talet var luxemburgsk berre talespråk, og høgare samfunnslag nytta fransk for å understreke den sosiale statusen sin. Då Luxemburg fekk den første grunnlova si i 1846, blei ikkje det luxemburgske språket nemnt, og tysk og fransk var valfrie offisielle språk. Så seint som i 1896 vraka den luxemburgske nasjonalforsamlinga eit framlegg om å godkjenne luxemburgsk som eit eige språk.

5. juni 1946 blei det presentert ei «offisiell luxemburgisk rettskriving» – ofizjel lezebuurjer ortografi, eller OLO, utforma slik at skriftspråket skulle skilje seg sterkt frå tysk. OLO blei ikkje nytta så mykje, og i 1975 innførte regjeringa ei ny rettskriving, som i større grad følgjer tyske konvensjonar. OLO-skrivemåten ofizjel lezebuurjer ortografi blei til Offiziell Lëtzebuerger Orthographie. Nokre revisjonar kom i 1999.

Språksystem

Dei mellomtyske målføra har drag sams med både lågtysk og høgtysk. Luxemburgsk Af 'ape', bäissen 'bite' og Baach 'bekk' viser den høgtyske lydforskyvinga, der urgermansk p, t, k blei til [f, s, x], nett som i (standard) tysk Affe 'ape', beißen 'bite' og Bach 'bekk', medan lågtysk har halde ved lag dei urgermanske konsonantane: Aap 'ape', bieten 'bite' og Beek 'bekk'. Men endringa frå urgermansk d til høgtysk t, som (standard) tysk Tag 'dag', Tier 'dyr' og Tür 'dør', har ikkje skjedd i luxemburgsk, som har Dag 'dag', Déier 'dyr' og Dir 'dør' med d, på same måten som lågtysk Dag 'dag', Deert 'dyr' og Döör 'dør'.

Sidan luxemburgsk blir talt i eit land der mellom anna også fransk er offisielt språk, har det ein god del lånord frå dette språket:

Zossiss, 'pølse', frå fransk saucisse
Prisong, 'fengsel', frå fransk prison
Wallis, 'koffert', frå fransk valise
Pompjeeën, 'brannvern', frå fransk pompiers
merci, 'takk', frå fransk merci

Grunnord

Landet heiter Lëtzebuerg og språket Lëtzebuergesch . Det offisielle landsnamnet er Groussherzogtum Lëtzebuerg, 'Storhertugdømet Luxemburg', i tillegg til det tyske og det franske namnet på landet. Ein mann frå Luxemburg er ein Lëtzebuerger , og ei kvinne er ei Lëtzebuergerin .

Les mer i Store norske leksikon

Kommentarer

Kommentaren din publiseres her. Fagansvarlig eller redaktør svarer når de kan.

Du må være logget inn for å kommentere.

Fagansvarlig for Tysk

Cathrine Theodorsen

Førsteamanuensis, UiT – Norges arktiske universitet