konsert (komposisjon)

Ein konsert er kjenneteikna av kva for instrument som er solist, og dette går gjerne att i namnet, til dømes «klaverkonsert». Tradisjonelt har dei fleste konsertar vore skrivne i tre satsar:

1. lengre hurtig sats som introduserer orkesteret og solisten
2. langsam sats
3. lettare, hurtig avsluttingssats

Kadensen er eit særtrekk ved konserttradisjonen. Mot slutten av satsar finn ein ofte ei lengre passasje med virtuost materiale for solisten, gjerne utan orkesterarrangement og i fritt tempo. I mange tilfelle er ein kadens indikert med ein fermate, utan vidare notasjon, og det er forventa at solisten skal improvisera. Sidan slutten av 1700-talet har det stadig blitt vanlegare at komponistar skriv kadensane ut sjølv, ofte i samråd med ein aktuell solist, og stundom har utøvarar jamvel skrive kadensar til eksisterande konsertar.

Tidlege konsertar er kjenneteikna av at orkesteret spelar opp att variantar av den same ideen, kalla eit ritornell, som er fråskilde av soloparti. Vanlegvis har fyrstesatsen i ein tidleg konsert fem ritornell og fire soloar. Medan dei to ytre ritornella er gjerne fullstendige, kan dei indre ritornella vere avkorta. Soloane er stundom basert på idear frå ritornellet, men kan òg vere heilt frie, og ritornellet blir difor elementet som held satsen ihop.

Medan solopartia gjerne modulerar, held ritornell seg i ein toneart. Dette er mest vanleg i fyrstesatsar; seinare satsar har ofte nedkorta variantar med færre soloar. Somme komponistar, som Johann Sebastian Bach (1685–1750) i Brandenburg-konsertane, prøvde å skapa større kontinuitet i verka gjennom å la skilja mellom ritornell og solo bli mindre openberre.

I klassisismen tok konserten til seg aspekt av sonatesatsform. Av særlege trekk kan ein nemne dobbeleksposisjonen, der ein versjon av eksposisjonen fyrst er spela av orkesteret og deretter av solisten/ane; det er berre den siste som modulerar. Kadensen fell her mot slutten av reprisen.

I romantikken sette komponistar gjerne heller soloane som ein del av ein vanleg sonatesatsform.

I barokken finn ein tre konserttyper, avhengig av kva for ensemble som var brukt: Ein solokonsert har ein solist, ein concerto grosso har eit solistensemble (concertino) og eit orkester (ripieno); ein orkesterkonsert har ingen eigentlege solistar, men solistiske innslag blant orkesterstemmene, og i sær fyrstefiolinen.

Alessandro Stradellas (1643–1682) sonate for trompet og strykarar er ofte rekna som den fyrste concerto grossoen. Gjennom dei tolv konsertane i Arcangelo Corellis (1653–1713) op. 6 (trykt i 1714) spreidde denne forma seg kring heile Europa fyrst på 1700-talet. Antonio Vivaldi (1674–1741) gav solokonserten (og tre-satsforma) eit liknande gjennombrot, og dette skulle bli den viktigaste konsertforma seinare i hundreåret.

Kring midten av hundreåret gjennomgjekk konserten dei same endringane som andre genrar, der ein meir songaktig, klar melodikk og oppdelte fraser erstatta den eldre tendensen til kontinuerleg vidarespinning. Fyrstesatsar blei heretter gjerne skrivne i ein variant av sonatesatsform, medan sluttsatsen gjerne var ein rondo.

At solokonserten blei så populær kjem i stor grad av at dei ofte blei framførte med komponisten sjølv som solist, som gjorde klaverkonserten i sær blei eit høve for komponistar til å syna seg fram som utøvarar, noko som mellom anna var tilfelle for Wolfgang Amadeus Mozart (1756–1791) og Ludwig van Beethoven (1770–1827). Concerto grossoen forsvann, men ein finn ein annan fleirsolistkonsert kalla sinfonia concertante, som gjerne hadde to til fire solistar på ulike instrument.

Etter 1800 finn ein grovt sett to konserttradisjonar som eksisterte side om side. På den eine sida fekk solistar enno meir plass enn tidlegare i virtuouskonserten, eksemplifisert med konsertane til Nicolò Paganini (1782–1840) og Franz Liszt (1811–1886). På 1900-talet får slike konsertar ofte eit konservativt musikalsk preg, noko ein mellom anna kan sjå i klaverkonsertane til Sergej Rachmaninov (1873–1943).

Samstundes finn ein konsertar som prøver å fanga monumentaliteten til symfonien i konsertform. Ein reknar gjerne denne tradisjonen for å byrja med fyrste klarinettkonserten (1811) til Carl Maria von Weber (1786–1826), og den andre klaverkonserten (1878) til Johannes Brahms (1833–1897) er det klassiske dømet. Skiljet mellom dei to er ikkje absolutt, og ein kan finne verk som prøver å sameina dei to, som i klaverkonserten (1868) til Edvard Grieg (1843–1907), det viktigaste norske bidraget til repertoaret.

Konserten har heldt seg i bruk fram til våre dagar og har vore ein genre i utviklinga av nye stilar. Til dømes er fiolinkonserten (1935) til Alban Berg (1885–1935) eitt av få atonale verk som har blitt ein del av standardrepertoaret, og det var gjennom konsertane at Elliott Carter (1908–2012) etablerte seg som ein av dei viktigaste modernistiske komponistane i USA. Etter 1900 har ofte standardforma i tre satsar vorte forkasta, men utan at nokon ny standard har oppstått.

I motsetnad til mangfaldet på 1700-talet er konserten på 1800-talet dominert av fiolin- og klaverkonsertar. Grunnen til dette er rett og slett at storleiken og klangstyrka til orkesteret auka, slik at få soloinstrument enkelt kunne trengja gjennom orkesterklangen. Sjølv om det er konsertar som arbeider seg rundt dette, så som cellokonserten (1895) til Antonín Dvořák (1841–1904), får ein fyrst større mangfald på 1900-talet, og i sær etter den fyrste verdskrigen, då mange orkester måtte nedskalera.

Atterkoma til orkesterkonserten, med verk av komponistar som Paul Hindemith (1895–1963) og Béla Bartók (1881–1945), er ei av dei sentrale trendane på 1900-talet. Ein finn og konsertar skrivne for nær sagt alle instrument, inklusive instrument som ikkje er vanlege i orkesteret. Denne opne haldninga har gjort at genren har vore open for kryssingar over til jazz og rock, som George Gershwins (1898–1937) Konsert i F (1924) og Deep Purples Concerto for Group and Orchestra (1969).