khmer (språk)

Kambodsjansk høyrer til den austlege undergreina av mon-khmer-språka, som er ei grein av den austroasiatiske språkfamilien.

Det finst nærmare 170 austroasiatiske språk, som blir talt av kring 117 millionar menneske. Ved sida av kambodsjansk er vietnamesisk det best kjende mon-khmer-språket. Munda-språka, som blir snakka i India, utgjer òg ei grein av den austroasiatiske språkfamilien, og santali er det mest kjende munda-språket.

Mange språkforskarar meiner vietnamesisk er i slekt med mon-khmer, og somme reknar språkfamilien saman med den austronesiske språkfamilien til ei austroasiatisk storfamilie.

Vi kan dele historia til khmer i tre periodar:

• gamalkhmer, frå 600-talet til 1300-talet
• mellomkhmer, frå 1300-talet til 1700-talet
• nykhmer, frå 1700-talet til notida

Gamalkhmer var språket i Angkorriket (802–1431), med hovudstad i Angkor, khmer ɑŋkɔɔ អង្គរ, som tyder ‘hovudstad’. Det hinduistisk-buddhistiske Angkorriket var sterk påverka av indisk kultur, og khmer lånte mange ord frå dei indiske språka sanskrit og pali, til dømes phiǝsaa ភាសា ‘språk’, frå sanskrit bhaaʂaa भाषा ‘språk’. Khmer-skrifta er av indisk opphav.

Mellomkhmer blei primært påverka av thai og laotisk, og i mindre grad også av vietnamesisk.

Frå 1867 til 1953 var Kambodsja eit fransk protektorat. I denne perioden blei khmer sterkt påverka av fransk, og det finst mange lånord frå fransk, til dømes kaamiiɲoŋ កាមីញ៉ុង ‘lastebil’, frå fransk camion ‘lastebil’.

I dag er engelsk den dominerande kjelda for lånord, og khmer har til dømes lånt ordet kompjuutɔ កុំព្យូទ័រ ‘datamaskin’ frå engelsk computer ‘datamaskin’.

Kambodsjansk er eit SVO-språk – det vil seie eit språk der subjektet (S) står framfor verbet (V) og objektet (O) etter verbet – som vist i denne setninga:

• មីងខ្ញុំអត់ញ៉ំសាច់
• Miiŋ kɲom ʔɑt ɲɑm sac. 'Tanta mi et ikkje kjøt.'
• 'tante' 'eg' 'ikkje' 'ete' 'kjøt'

Kambodsjanske ord blir ikkje bøygde, slik at til dømes substantivet miiŋ មីង 'tante' i andre samanhengar kan tyde 'tanter'. Det er heller ikkje noko skilje mellom ubunden og bunden form. Pronomenet kɲom ខ្ញុំ kan tyde både 'eg', 'meg' og 'min/mi/mitt/mine'. Verbet ɲɑm ញ៉ំ kan tyde både 'ete', 'et' og 'åt'.

I ein substantivfrase – det vil seie i eit setningsledd der eit substantiv er overleddet eller «kjernen» – står substantivet først, og så følgjer ulike underledd eller «attributtar» etter, som i miiŋ kɲom មីងខ្ញុំ 'tanta mi'.

Sjølv om ein ikkje bøyer orda på kambodsjansk, kan ein lage nye ord ved avleiing med prefiks og suffiks. Til dømes er verbet sɑmlap សម្លាប់ 'drepe' laga ved at kausativinfikset -ɑm- er sett inn mellom dei to første konsonantane i slap ស្លាប់ 'døy'.

Dei fleste orda i khmer har éi staving. Fleirstavingsord er ofte lånord frå sanskrit, pali og fransk. I motsetnad til nabospråka thai og vietnamesisk har khmer ikkje tonar.

Ei staving kan begynne med både éin, to eller tre konsonantar, som i orda taa តា ‘bestefar’, kɲom ខ្ញុំ ‘eg’ og strǝj ស្ត្រី ‘kvinne’.

Skrifta er, som så mange andre alfabet i Søraust-Asia, avleidd frå ein sørindisk variant av brahmiskrifta. Den eldste inskripsjonen på khmer er funnen i det sørlige Kambodsja og stammar frå 611 evt.

Ein skriv frå venstre mot høgre. Når to konsonantar følgjer rett etter kvarandre, blir den andre skriven under den første i ei mindre utgåve, som i landsnamnet kampuʔciə កម្ពុជា 'Kambodsja', der ម្ព står for mp.

Det er ikkje mellomrom mellom orda i ei setning. Mellomrom blir nytta mellom setningar, med same funksjon som punktum i latinsk skrift.

Sidan Kambodsja blei ein sjølvstendig nasjon att i 1953 – etter 86 år som fransk protektorat – har landet hatt fleire offisielle namn, her skrivne på norsk, fransk og khmer:

Medan landet i tidsrommet frå 1975 til 1989 blei kalla Kampuchea på europeiske språk, har former som svarer til norsk Kambodsja – dansk Cambodja, svensk Kambodja, finsk Kambodža, tysk Kambodscha, engelsk Cambodia, fransk Cambodge, russisk Kambodža (Камбоджа) – vore nytta før 1970 og etter 1989.

Både Kampuchea og Kambodsja er attgjevingar av khmer kampuʔciə កម្ពុជា. Forma Kambodsja har vi fått viа fransk Cambodge.

Frå 1975 til 1989 blei Kampuchea internasjonalt. Denne forma byggjer på Kâmpŭchéa, som er ein transkripsjon (av ordet kampuʔciə កម្ពុជា) for khmer som blei vedteken av SN i 1972 – UNGEGN-transkripsjonen frå United Nations Group of Experts on Geographical Names.

Ordet khmer, som svarer til khmer kmae, er ein translitterasjon av ខ្មែរ, som bokstav for bokstav er kh-m-ae-r (r រ blir ikkje uttala i slutten av ei staving).

• Kambodsja
• khmerfolket
• mon-khmer