fornamn

Fram til innføringa av kristendomen kring år 1000 var namna så godt som reint nordiske eller germanske. Då kong Magnus den gode fekk eit namn av latinsk opphav i 1024, var det så uvanleg at Snorre nemner det særskilt i kongesogene: «Kongen sa: 'Kvifor lét du guten heite Magnus? Det er ikkje brukt i vår ætt.' Sigvat svara: 'Eg kalla opp att kong Karlamagnus [Karl den store]; han var den beste mannen eg visste i verda.'»

Alt på 1000-talet kom kristne namn som Maria (ca. 1050) og Jon (Johannes), og i åra som følgde særleg helgennamn som Nikulas (Nils), Lafranz (Lavrans, Lars), Cecilie (Sissel, Silje) og Birgitte (Berit, Bergit, Brita). Dei kristne namna var av hebraisk, gresk eller latinsk opphav. Det vanlegaste mannsnamnet i perioden 1350–1450 var Jon, seinare Olav (Ola), etter helgenkongen Olav den heilage.

Då reformasjonen kom på 1500-talet, var framleis 75 prosent av alle namn på bygdene av norrønt opphav, men overgangen til innlånte namn skaut fart fram til namnerenessansen på 1800-talet.

Stor utbreiing fekk etter kvart norske former av innlånte namn som Lars, Jon, Per, Anders, Nils, Anna, Berit (Brita), Marit, Kari (Katrine), Mari og Marte. Dei kyrkjelege namna styrkte stillinga si fram mot midten av 1800-talet, med tilsvarande tilbakegang for dei nordiske. Ofte førte presten namnet inn i kyrkjeboka med ein dansk skrivemåte (Ole, Oluff, Iver – for Ola, Olav, Ivar), noko som gav prestisje og popularitet til nye variantar.

Tyske namn og namneformer spreidde seg, ofte frå Danmark, gjennom tyskdominerte handelsbyar langs kysten, særleg Bergen, til dømes Engelbrekt, Fredrik, Henrik, Magnhild og Valborg.

Mange prestar motarbeidde norrøne namn og kalla dei «hedenske og af vilde Dyr tagne Nafne», mellom anna Bjørn, Ulf og Orm, og ville heller ha «Christelige og sømmelige Navne», som presten i Nes på Hedmark sa det på 1700-talet. Tradisjon og oppkallingsskikk hindra likevel at denne namnegruppa vart heilt borte. Bjørn har vore eit av dei mest populære mannsnamna like fram til i dag.

Frå førstninga av 1800-talet vart det ein mote med kvinnenamn avleidde av mannsnamn, til dømes Jensine, Josefine, Nilsine, Oline (mellom anna av Ole) og kvinnenamn med same suffikset, til dømes Gurine (Guri) og Randine (Randi).

Mannsnamn kunne òg få tilsvarande suffiks: Elenius (av Elen) og Malenius (av Malene).

Fram mot midten av 1800-talet førte nasjonalromantikken til ein ny renessanse (blømingstid) for namn av norrønt opphav, gjerne kalla den nordiske namnerenessansen. Sentrale kulturpersonar som P.A. Munch og Ivar Aasen agiterte for nordiske namn. Aasen gav alt i 1855 ut ei liste over «norske Folkenavne», som han utvida til Norsk Navnebog i 1878. Etter kvart kom det ut fleire namnebøker for foreldre som ville velje nordiske namn. Omsetjingar av norrøn litteratur (kongesogene og islendingesogene), Bjørnsons bondeforteljingar (Øyvind, Ingrid) og Ibsens drama (Solveig, Åse) gav òg inspirasjon til valet av nordiske namn.

Nordiske namn som alt var i bruk, fekk auka popularitet, og namn som berre var kjende frå norrøn tid, vart tekne i bruk att, til dømes Sverre (frå 1817), Tryggve (frå 1842), Snorre (frå 1893) og Svanhild (frå 1850). Norrøne namneledd vart kombinerte i nylagingar som Oddveig (frå 1886), Solfrid (frå 1894) og det populære Oddvar (frå 1884), med heile 4856 berarar i 2016.

Nordiske namn slo først igjennom i byane. På bygdene kunne den strenge oppkallingsskikken i ein viss mon bremse overgangen, men særleg etter oppløysinga av unionen med Sverige i 1905 og namnevala til den nye kongefamilien (med kong Haakon, kronprins Olav, prinsessene Ragnhild og Astrid og arveprinsen Harald) fekk dei nordiske namna etter kvart ei populær stilling, til det kulminerte i åra kring andre verdskrigen, med ein topp i 1925–29 for kvinnenamn og i 1945–49 for mannsnamn. Frekvente namn fram til etterkrigsåra var Aud, Bjørg, Inger, Jorunn, Bjørn, Harald, Helge og Kjell.

I tiåra etter 1950 har internasjonaliseringa skote fart. Filmar er tilgjengelege ikkje berre på bygdekinoen, men i alle stover og til alle tider, folk tek ikkje berre «dampen» til byen, men reiser til fjerne strøk, flyttar over landegrensene og hentar ektefellar i andre kulturar. Resultatet er ei internasjonalisering med utjamning og mangfald i skikk og bruk, motar og språk, med følgjer òg for valet av namn. Personleg smak og internasjonal popularitet pregar namnevalet i Noreg i større grad etter tusenårsskiftet.

Særleg gjennom moderne massemedium finn foreldre inspirasjon til å velje namn etter internasjonale stjerner innanfor idrett, film og musikk, mellom anna Liam, Julia og Emma. Også norske idrettsheltar, som skiløparane Hallgeir Brenden (1929–2007) og Gjermund Eggen (f. 1941) og kunstløparen Sonja Henie (1912–69), kunne vere førebilete, men ingen av desse namna nådde særleg høgt opp i popularitet. Litterære førebilete som Emil i Lönneberga og Ronja Rövardotter i Astrid Lindgrens barnebøker har sett tydelegare spor.

Dersom foreldre vil velje eit namna som er minst mogleg markert, eller mest mogleg anonymt fordi det har lege blant toppnamna i over hundre år, er Jan valet for gutar og Anna eller Anne for jenter.

Den absolutt vanlegaste namnekombinasjonen i Noreg er Jan Johansen, med 708 personar, kanskje ikkje så overraskande, då det fanst 48 516 Jan og 49 786 Johansen i 2016. Variantane Anne og Anna gjer det ikkje så lett å samanlikne, men 512 Anne Johansen og 108 Anna Johansen skulle gi 620, altså nokså nær Jan Johansen. 60 913 Anne og 18 798 Anna slår Jan i popularitet ganske klart.

Ein må likevel ikkje sjå seg blind på popularitetslistene som gjerne dominerer nyhendebiletet. Det finst ein frodig underskog av meir tradisjonelle namn og namn av nordisk opphav, både gamle og nyare.

Særleg har mytologiske namn markert seg dei siste hundre åra, til dømes Frøya (særleg etter 1990), Idun (frå 1858), Siv (frå 1918), Odin (frå ca. 1800), Brage (frå 1874), Ask (frå 1898), og jamvel Loke, trass i at han er «ein listig og svikefull figur, som ofte gjer æsene stor skade» (Norsk personnamnleksikon 2013). Det meir ukjende Yme (frå 1947) er kanskje på veg inn. Denne namnebruken er i strid med skikken i norrøn tid, då gudenamn ikkje vart nytta som personnamn, med eitt viktig unntak for namnet Tor.

Det har vore hevda at motar i namneval går i bølgjer, at dei tek seg opp att etter nokre generasjonar. I dag kan det sjå slik ut, sidan mange foreldre hentar namn tre generasjonar bakover, altså i oldeforeldregenerasjonen, men tendensen er at mange av desse namna har eit visst internasjonalt preg, mellom anna Thea og Mathilde, Jacob og Daniel. Andre namn som dominerte kring 1900, til dømes Johan, Karl og Hans, ser vi mindre til.

Blant kvinnenamna derimot, ser populariteten ut til å vere større i dag for toppnamna, til dømes Anna, Marie og Marthe, men derimot ikkje for Ingeborg, Borghild og Gudrun. Førebels ser vi lite innslag av namn av norrønt opphav, som var så typiske for den nordiske namnerenessansen. I neste generasjon burde denne namnetypen igjen få ei dominerande stilling dersom sykluseffekten stemmer, med namn som Solveig, Gerd og Inger, Arne, Kåre og Odd. Svaret vil vi få om eit par tiår.

Kjelder: Kristoffer Kruken og Ola Stemshaug: Norsk personnamnleksikon. Det Norske Samlaget 1995 og Statistisk Sentralbyrå.