folkehøgskule

Den første norske folkehøgskulen vart skipa av Hermann Anker (1839–1896) og Olaus Arvesen (1830–1917) i 1864. Det var Sagatun på Hamar.

Til liks med skiparane av Sagatun var også Christopher Bruun (1839–1920) ein teolog som var inspirert av Grundtvig og dei danske folkehøgskulane. I 1867 starta han folkehøgskule i Gudbrandsdalen (frå 1871 i Gausdal og frå 1875 med namnet Vonheim). Christopher Bruun var prega av stort livsalvor, og skulen hans verka vekkjande både kristeleg, nasjonalt og politisk. Framhevinga av bondekulturen og det særnorske skilde Vonheim frå Sagatun.

Fleire folkehøgskular vart starta i åra rundt 1870. I 1868 kom det i gang ein på Halsnøy i Sunnhordland og ein i Stjørdalen, og året etter tok Vilhelm Poulsen og Johannes Helleland til med folkehøgskule på Lofthus i Hardanger. Skulen i Trøndelag var ambulerande fram til han vart fast etablert på Sund i Inderøy i 1900.

Prestesonen, teologen og politikaren Jakob Sverdrup (1845–99) var skeptisk til grundtvigianismen, og han fekk støtte frå sentrale kyrkjemenn til å starte ein meir «norsk» og ikkje minst tydelegare «luthersk» folkehøgskule. Den skulen starta opp i Sogndal frå nyttår 1871, men i praksis kom han ikkje til å skilje seg så mykje frå dei andre som utgangspunktet skulle tilseie. Sogndal Folkehøgskule er den einaste av desse tidlege skulane som har vore i samanhengande drift i same kommunen frå pionertida og til i dag.

I 1875 vedtok Stortinget å opprette høgare offentlege skular i kvart amt (fylke). Det var tenkt som eit mottiltak til dei grundtvigske skulane. Dei sistnemnde vart kritiserte frå kyrkjeleg hald for kristendomssynet, men også frå akademisk hald for den pedagogiske forma, og generelt frå konservativt hald når ein såg at dei utvikla seg i radikal retning politisk.

I praksis kom amtsskulane til å likne på folkehøgskulane ved at ein las moderne litteratur og la vekt på det humane. Mange av lærarane kom då også frå dei ikring tretti folkehøgskulane som var i gang frå eitt til nokre få år i 1870-, 80- og 90-åra.

I 1888 fekk Viggo Ullmann (1848–1910) tilskot frå staten til å drive eit friseminar (privat lærarutdanning) ved sida av folkehøgskulen sin i Seljord. Tilhengarar av ei meir pietistisk kristendomsform reagerte med å skipe både eit nytt seminar og ein ungdomsskule i Telemark.

Asbjørn Knutsen(1842–1917), som i 1893 fekk i gang den første kristelege ungdomsskulen, bygde på skuletankar frå eldre haugianarar så vel som på Christopher Bruuns Folkelige Grundtanker. Skulen hans vart meir kristeleg vekkjande, meir arbeidslivsretta og meir politisk varsam enn dei grundtvigske. Fire år etter at Knutsen tok til i Telemark (Sagavoll frå 1914), starta Johannes Brandtzæg ein tilsvarande skule på Framnes i Hardanger, og etter hundreårsskiftet kom fleire til.

Oppslutnaden om og fagtilbodet i rørsla veksla mykje gjennom 1900-talet. Frå 1949 vart dei tre skulegreinene organiserte under ei sams lov. Amtsskulane eller fylkesskulane byrja tidleg å likne på folkehøgskulane. Etter at «ungdomsskule» vart nemninga på dei tre siste åra i grunnskulen, byrja også dei kristelege ungdomsskulane å kalle seg folkehøgskular.

Frå ikring 1970 har mykje av undervisninga vore retta mot «fritidsaktivitetar» som teater, musikk, dans, forming, filosofi og friluftsliv. Søknaden til skulane gjekk likevel ned då fylka bygde ut vidaregåande opplæring for alle ungdomar frå midt i 1970-åra. I 1997 vedtok Stortinget at eit folkehøgskuleår skal gi tre poeng ved opptak til høgare utdanning, og sidan då har rekrutteringa teke seg opp att. Frå skuleåret 2009/10 gir eit fullført folkehøgskuleår to tilleggspoeng.

• skule
• utdanning
• skule og utdanning i Noreg
• norsk utdanningshistorie

• Folkehøgskole.no

• Akerlie, Olav (2001): Frilynt folkehøgskole 1864–2001. Oslo: Norsk folkehøgskolelag
• Mikkelsen, Arild, red. (2005): Livslyst og skolelyst. Norsk Folkehøgskolelag 100 år. Oslo: Cappelen
• Torjusson, Aslak (1977): Den norske folkehøgskulen: opphav og grunnlag. Oslo: Det Norske Samlaget
• Bondevik, Kjell (1971): Sogndal Folkehøgskule i 100 år : 1871-1971. Leikanger: Sogndal Folkehøgskule
• Slapgard, Bjarne (1950): Hardanger folkehøgskule : Ullensvang. Lofthus: Hardanger folkehøgskule
• Vaage, Ragnvald, Sandvik, Sigurd og Myklebust, Thor red. (1964): Sunnhordland folkehøgskule : 1914-1964. Stord: Sunnhordland folkehøgskule