fønikisk

Fønikia. Kartet til høgre viser fønikernes opphavlege område inst i Middelhavet. Kartet til venstre viser ekspansjonen vestover.

Fønikia (kart, opprinnelig område)
Av /Store norske leksikon ※.
Lisens: Begrenset gjenbruk

Det fønikiske alfabetet hadde 22 bokstavar for konsonantar og ingen for vokalar. Skriftretninga var frå høgre mot venstre. Tidleg på 900-talet fvt. lånte grekarane det fønikiske alfabetet og tilpassa det til gresk, og det fønikiske alfabetet er på den måten eitt av opphava til det latinske alfabetet.

I eksempelet her ser du fønikisk alef, hebraisk alef og gresk/latinsk A på første line.

På andre line ser du fønikisk bet, hebraisk bet og gresk/latinsk B.

Alef og beta
Av .
Lisens: CC BY NC SA 3.0

Artikkelstart

Fønikisk er eit utdøydd språk som i oldtida vart snakka av fønikarane, eit kanaaneisk handelsfolk som budde i ei lang rekkje bystatar i Middelhavsområdet i oldtida. Fønikisk var eit semittisk språk, nærast i slekt med hebraisk.

Faktaboks

Uttale
fønˈikisk
Språkkoder
phn (PHN)
ISO-639:3
phn

Fønikisk var prestisjespråket i Levanten i mange hundre år tidleg i det siste tusenåret fvt. og hovudspråket i fønikiske koloniar og bystatar. Då Karthago vart grunnlagt som koloni i Nord-Afrika på 800-talet fvt., vart fønikisk (punisk) det offisielle språket der.

Fønikisk er berre kjent gjennom innskrifter, den eldste frå cirka 1000 fvt., størsteparten frå tida etter 500 fvt., og gjennom nokre replikkar hos den latinske diktaren Plautus (død 184 fvt.) i komedien Poenulus.

Fønikisk vart, på same måte som det eldste hebraisk, skrive med nordvestsemittiske alfabetteikn. Desse er tydelegvis utvikla i Fønikia i tida 1700–1200 fvt. Derfrå vart dei overførte til grekarane og har vorte grunnlaget for dei europeiske alfabeta (sjå alfabet).

Språkfamilie

Fønikisk høyrer til den nordvestlege greina av semittisk, som er ei grein av den afroasiatiske språkfamilien, der dei andre greinene er egyptisk (utdøydd), amazighisk (berbersk), tsjadisk, kusjittisk (kanskje fleire greiner) og omotisk (omstridd).

Fønikisk er ein dialekt av kanaaneisk, i tillegg til hebraisk og dei transjordanske dialektane moabittisk, ammonittisk og edomittisk. Skilnadene mellom desse dialektane ser ut til å ha vore små jamført med til dømes norske dialektskilnader.

Språkhistorie

Fønikisk var i bruk som skriftspråk i over 1500 år og er kjent i innskrifter frå 1200 før vår tidsrekning til år 350–400, den eldste på Sardinia.

Kring 1200 fvt. byrja folk frå Tyros og Sidon handelsverksemd over store delar av Middelhavet. Dei oppretta mange koloniar, frå Libya til Marokko og frå Sicilia og Sardinia til Spania. Tidleg på 900-talet fvt. blei dialekten i Tyros og Sidon – kalla klassisk fønikisk – prestisjespråket langs Kanaan-kysten.

Punisk

På 800–700-talet fvt. var fønikisk lingua franca i Midtausten. Her blei fønikisk fortrengt av arameisk på 600-talet fvt., men i koloniane var fønikisk eit viktig språk lenge etter dette. Vi kallar fønikisken i koloniane punisk.

Då Kartago vaks fram tidleg på 400-talet fvt., fekk punisk ein status som kan samanliknast med latin og gresk. Gresk litteratur blei omsett til punisk i den hellenistiske perioden (323–31 fvt.), og det fanst ein eigen punisk litteratur, som har gått tapt.

Romarane øydela Kartago i 146 fvt. og bygde ein ny by på same staden. Fønikisk var morsmålet til dei fleste som budde i den romerske provinsen Āfrica og fleire andre stader i det vestlege Middelhavet, og dialekten i dette området blir kalla nypunisk. Āfrica (som seinare gav namnet til heile kontinentet) blei oppretta i 146 fvt. og omfatta den nordafrikanske kysten frå Sidrabukta gjennom Tunisia til Nordvest-Algerie.

Nypunisk var morsmålet til den romerske keisaren Septimus Sevērus (styrte frå år 193 til 211), som snakka både latin og gresk med punisk aksent. Dette språket gjekk seinast av bruk etter den arabiske og muslimske erobringa av Nord-Afrika på 600-talet.

Alfabet

Fønikisk blei skrive med det fønikiske alfabetet fram til slutten av romartida, då det latinske alfabetet overtok. Det fønikiske alfabetet hadde 22 bokstavar for konsonantar og ingen for vokalar. Skriftretninga var frå høgre mot venstre.

Tidleg på 900-talet fvt. lånte grekarane det fønikiske alfabetet og tilpassa det til gresk.

Det er blitt funne store mengder puniske innskrifter i latinsk skrift frå det romerske Tripolitānia (noverande Vest-Libya) frå tidsrommet 100–500 evt. Dei er viktige for utforskinga av fønikisk og punisk, sidan vokalane er noterte.

Språksystem

Som i andre kanaaneiske dialektar og i dei fleste semittiske språk er vanleg leddstilling i fønikisk verb (V) + subjekt (S) + objekt (O) – det er med andre ord eit såkalla VSO-språk. Her er eit døme:

  • 𐤅𐤁𐤓𐤊𐤁𐤏𐤋𐤊𐤓𐤍𐤕𐤓𐤉𐤔𐤀𐤉𐤕𐤀𐤆𐤕𐤅𐤃𐤁𐤇𐤉𐤌𐤅𐤁𐤔𐤋𐤌𐤅𐤁𐤏𐤆𐤀𐤃𐤓𐤏𐤋𐤊𐤋𐤌𐤋𐤊
  • ‹wbrk bʕl krntrjɬ ʔjt ʔztwd bħjm wbɬlm wbʕz ʔdr ʕl kl mlk›
  • 'Måtte Ba'al KRNTRJS velsigne Aztwadda med eit langt liv, med helse og med makt større enn nokon konge'.

Objektmarkøren ‹ʔjt› viser at Aztwadda er objekt. Ein liknande objektmarkør finst i andre kanaaneiske dialektar (hebraisk את ʔet) og i arameisk (klassisk syrisk ܝܵܬܼ jot).

I ein substantivfrase står adjektivet etter substantivet, som i 𐤒𐤓𐤕𐤄𐤃𐤔𐤕 ‹k'rt hdɬt› k'art ḥadast 'ny by', det fønikiske namnet på Kartago.

Fønikiske substantiv blei bøygde i status (absolutt og konstrukt), numerus (singularis, dualis, pluralis) og binding/form (ubunden, bunden).

Her er nokre bøyingsformer av substantivet 𐤁𐤕 ‹bt› bēt 'hus', 'tempel':

Status Numerus Binding Eksempel Tyding
Absolutt Eintal Ubunden 𐤁𐤕 ‹bt› bēt '(eit) hus'
Absolutt Eintal Bunden 𐤄𐤁𐤕 ‹hbt› habbēt 'huset'
Konstrukt Eintal 𐤁𐤕 ‹bt› bēt 'huset til'
Absolutt Fleirtal Ubunden 𐤁𐤕𐤌 ‹btm› bāttīm 'hus'
Absolutt Fleirtal Bunden 𐤄𐤁𐤕𐤌 ‹hbtm› habbāttīm 'husa'
Konstrukt Fleirtal 𐤁𐤕 ‹bt› battē 'husa til'

Konstrukt blei nytta som overledd i eigedomskonstruksjonar, jamfør 𐤁𐤕𐤀𐤋𐤍𐤌 ‹bt ʔlnm› battē ʔallōnīm 'husa/templa til gudane'.

Grunnord

Fønikarane kom opphavleg frå 𐤐𐤕 ‹pt› Pūt, det vil seie kysten av 𐤊𐤍𐤏𐤍 ‹knʕn› 'Kanaan'. Folk som budde i Pūt, kalla seg 𐤐𐤍𐤉𐤌 ‹pnjm› pōnnīm. Dei kalla språket sitt 𐤔𐤐𐤕𐤍𐤏𐤍 ‹spt knʕn› 'Kanaans språk'. Dialekten i Pūt gjekk under namnet 𐤐𐤍𐤉𐤌 ‹pnjm› pōnnīm.

Ordet pōnnīm er opphavet til gresk Φοινίκη Phoiníkē 'Fønikia', Φοῖνiξ Phoîniks 'fønikar' og latin poenus 'punar' og pūnicus 'fønikisk', 'punisk', 'kartagisk'.

Dei viktigaste hamnebyane i Pūt var 𐤑𐤓 ‹s'r› S'ūr 'Tyros' og 𐤑𐤃 ‹s'dn› S'īdūn 'Sidon'. Den fønikiske byen Kartago heitte 𐤒𐤓𐤕𐤄𐤃𐤔𐤕 ‹k'rt hdɬt› k'art ḥadast, som bokstavleg tydde 'ny by', der 𐤒𐤓𐤕 ‹k'rt› k'art 'by' viser til Sidon.

Les meir i Store norske leksikon

Litteratur

  • Johannes Friedrich og Wolfgang Röllig: Phönizisch-punische Grammatik. 3. Auflage, neu bearbeitet von Maria Giulia Amadasi Guzzo unter Mitarbeit von Werner R. Mayer. Roma 1999
  • Maria Giulia Amadasi Guzzo og Gary A. Rendsburg: «Phoenician/Punic and Hebrew», i Geoffrey Khan (red.): Encyclopedia of Hebrew Language and Linguistics. Leiden 2013
  • Charles R. Krahmalkov: A Phoenician-Punic Grammar. Leiden, Boston, Köln 2001

Kommentarer

Kommentaren din publiseres her. Fagansvarlig eller redaktør svarer når de kan.

Du må være logget inn for å kommentere.

eller registrer deg

Fagansvarlig for Semittiske språk

Rolf Theil
Professor emeritus, Universitetet i Oslo