endringar i norske dialektar i dag

Norske dialektar er i stadig endring.  Det er lett å visa til konkrete trekk i talemålet som blir borte og nye særdrag som kjem til. Reint generelt kan ein seia at det i dag skjer ei utjamning av dialektskilnader. Årsakene til at dialektane endrar seg, er oftast å finna i den moderne samfunnsutviklinga.

Særmerkt for utviklinga i det norske samfunnet etter siste verdskrigen er at det mellom anna har skjedd store forandringar i busetjingsmønsteret. Folk flyttar mykje, og mange buset seg i byar og i tettbygde strok. Dette fører til at menneske med ulikt talemål blir buande i same området og påverkar kvarandre sosialt og språkleg.

TV, radio, internett, sosiale medium og mykje bruk av mobiltelefon gjer at folk får kontakt med mange ulike dialektar og språkvariantar.

Ein viktig faktor bak dialektendringane er også at mange born nå er ein større del av dagen i barnehage og skule, noko som gjer at foreldra ikkje blir så viktige språklege førebilete som dei var før.

I eit moderne samfunn prega av stor sosial mobilitet vil det koma fram nye sosiale mønster og grupper som språkbrukaren kan identifisera seg med – og tilpassa talemålet til. Viktig å nemna her er framveksten av isolerte ungdomsmiljø. I dagens norske samfunn utgjer ungdommane ofte eit sterkt gruppemiljø med sosiale bindingar seg imellom. I slike ungdomsgrupper vil språklege nydanningar og dialektendringar få grobotn, nokre gonger i form av språkvariantar me kallar slang.

Når dagens dialektutvikling kan førast tilbake til endringar i samfunnet, snakkar me om at språket blir utsett for ytre drivkrefter. Men et finst også latente drivkrefter i sjølve språket, kalla indre drivkrefter. Sjå artikkelen dialektendring om teoriar bak dialektutviklinga i Noreg.

Dei største endringane i dagens norske dialektar finn me i sjølve ordtilfanget. Ord frå det gamle arbeidslivet, til dømes frå jordbruk og industri blir borte. Nye ord kjem inn, og oftast dekkjer dei nye orda namn på nye ting og omgrep: pizza, overhedd, harddisk, sørvar (data), display, iPhone, pønkar, bagel, å sagge osb. Men det hender òg at nye ord tek over for gamle: å jobba for å arbeida, ein låt for ein song, å mobba for å plaga, ein bag for ei veske, jeans for ei olabukse, boots for støvlettar, ein donut for ein smultring osb.

Ein del av dialektane i Noreg inneheld arkaiske språktrekk som er nedarva frå det gammalnorske språket. Slike eldre trekk blir i dag lett borte. Det gjeld blant anna bruken av kasusen dativ. Eldre folk på Hedmarken seier til dømes «vægen er lang» (vanleg subjektsform), men «je jikk på væga» (med dativform), medan dei unge seier «je jikk på vægen» (utan dativ).

I somme dialektar skiftar verbet form ettersom subjektet er eit ord i eintal eller fleirtal. I Øvre Setesdal heiter det såleis «eg stende (eg står), eintal, men «mi stande» (me står), fleirtal. Dette skiftet i verbform frå eintal til fleirtal blir i dag borte.

Generelt er det også slik at meir «spesielle» dialekttrekk er på vikande front. I Solør heiter det i den tradisjonelle dialekten stigge dir (stygge dyr). Mange unge har lagt bort dette særtrekket med manglande y‑lyd og seier nå stygge dyr.

På indre Agder heiter det «adde gjekk ned i kjeddaren». Uttalen med dd i slike ord er i dag på veg ut. Dei unge seier som oftast «alle gjekk ned i kjellaren». Uttalen kodn og kvedn blir hos ungdommar på Sørvestlandet til korn og kvern. På Skagerrakkysten, frå Arendal til Kristiansand, legg mange ungdommar bort dei «blaude» konsonantane. Foreldra seier «æ skal kjøbe ei kage», men hos dei fleste unge heiter det: «æ skal kjøpe ei kake». Mange andre dialektsærtrekk som blir borte, kunne vore nemnde. 

Konkrete endringar i dialektane skjer gjerne utan at språkbrukarane (og medlemmene i språksamfunnet) er medvitne om endringane. Likevel er det enkelte fenomen som får mykje omtale, slik som samanfall av kje- og sje-lyden. Mange unge skil ikkje mellom å kjenne og å skjenne, dei seier å skjenne for begge orda. Orda kylling og skylling blir begge til sjylling. 

Andre eksempel på ordpar som vil få likelydande uttale hos dei som har dette samanfallet i talemålet sitt: ein sjekk – kjekk, ei skjede – eit kjede, å skjære – kjære, eit skjell – Kjell, ein skyss – eit kyss, eit skinn  – eit kinn, å skjele – ein kjele, den sjette – ei kjette o.a. Ennå er me i startfasen av denne lydendringa, der sje-lyden overtek for kje-lyden, og ingen veit om samanfallet ein gong i framtida vil vera gjennomført i alt norsk talemål, eller om utviklinga vil stoppa opp.

Om kje- og sje-lyden fell saman i alle ord der desse lydane finst, vil det likevel berre føra til at om lag 20 ordpar blir likelydande. Det blir sjeldan snakk om mistydingar ved at to ord nå får same uttalen, fordi samanhengen ordet står i, mest alltid vil fortelja oss kva for eit ord det er tale om.

Eit anna språktrekk som grip om seg, er skarre-r-en. Skarre-r er ein såkalla "bakre -r", og blir uttalt ved at den bakre delen av tunga er nær eller i kontakt med den bakre delen av munntaket (den mjuke ganen eller drøvelen). Denne r-en høyrer i Noreg heime på Sørlandet og på sørlege delar av Vestlandet.

Ein reknar med at skarre-r-en opphavleg oppstod i Paris på 1600-talet, og at lyden seinare spreidde seg til Sentral- og Nord-Europa, og kom til Bergen og Kristiansand ca. 1800. Deretter breidde denne r-uttalen seg til andre byar på Sør- og Vestlandet. Ekspansjonen av skarre-r-en held fram i dag. Lyden er nå vanleg hjå yngre folk i eit meir eller mindre samanhangande sørleg og sørvestleg belte frå Risør og vest- og nordover til områda nord for Bergen. På Agder breier skarre-r seg oppover dalane, og i indre strok her er  det ikkje uvanleg å høyra at foreldregenerasjonen rullar på r-en, medan borna skarrar.

Det er minst to grunnar til at skarre-r i  tek over for den tidlegare rulle-r-en i desse områda. Ein grunn er at det reint artikulatorisk er lettare å få til (og å læra) skarre-r-en enn r‑en som rullar framme på tunga. Den viktigaste grunnen ligg nok likevel i den påverknadskrafta som finst i by- og sentrums­måla på Agder og på Sør-Vestlandet, og som har hatt denne r-en i nær på to hundre år. 

Den generelle utviklinga i dialekt­ane, som er kjenneteikna av utjamning av særdrag, vil venteleg halda fram. Rapportar frå mange bygdesamfunn og frå fleire byar synest å visa at mange dialektsærmerke blir borte hjå dei unge. Men fleire av dei granskingane som er utførte, har teke for seg språket til ungdommen i bygda/byen. Det er vanskeleg å veta om desse ungdommane seinare i livet vil endra språket sitt tilbake i ei meir i tradisjonell lei – mot den lokale dialekten. Framleis veit forskarane såleis ikkje alt om kor raskt talemålet i bygd og by endrar seg, men at endringane fleire stader er ganske store, er det ikkje tvil om.

I dei første etterkrigsåra var det fleire som spådde ein rask undergang for dialektane ved inngangen til det moderne samfunnet. Men særdraga i talemålet har synt seg å vera nokså seigliva, og den kjende talemålsforskaren Helge Sandøy har hevda at talemålsutviklinga nok er mykje meir uavhengig av påverknad frå bokmålet og språket i massemedia enn mange tidlegare har trudd (Sandøy 1991).

• Mæhlum, Brit og Røyneland, Unn: Det norske dialektlandskapet, 2012.  Sandøy, Helge: Norsk dialektkunnskap, 2. utg., 1991, Finn boken
• Skjekkeland, Martin: Dialektar i Noreg. Tradisjon og fornying, 2005, Finn boken
• Skjekkeland, Martin: Dialektlandet, 2010, Finn boken