burmesisk

Myanmar har to namn på burmesisk, det formelle mjăma မြန်မာ og det uformelle băma ဗမာ. Begge kjem av eit eldre mranma (utan kjend tyding), først belagt i ei innskrift frå 1190. Det er vanleg at eldre m har blitt til b fremst i ord i uformell burmesisk, og eldre r har blitt til j i dei fleste moderne burmesiske dialektar.

Skrivemåten Burma er ein freistnad frå 1700-talet på å gje att det uformelle uttalen băma ဗမာ i engelsk ortografi, slik at ur /ǝː/ står for burmesisk ă /ǝ/. Frå same tida er òg skrivemåtar som Birmah og Bermah kjende. Skrivemåten med i ligg til grunn for tysk Birma (attåt Burma), fransk Birmanie og spansk/italiensk Birmania.

I 1989 vedtok den burmesiske militærregjeringa at det engelske landsnamnet heretter skulle byggje på det formelle namnet mjăma မြန်မာ og skrivast Myanmar, som representerer den burmesiske skriftforma မြန်မာ, translitterert ⟨mranma⟩. R-en på slutten av Myanmar finst ikkje på burmesisk, og blei lagd til fordi ein tenkte skriftforma Myanma (utan r på slutten) ville bli uttalt /ˈmjænmə/ på engelsk, i staden for /ˈmjænmɑː/, som ligg nærmare den burmesiske uttalen mjăma. Namneendringa er omstridd, og Aung San Suu Kyi (aun hsàn sú kji အောင်ဆန်းစုကြည်) uttrykte i 2016 at ho stiller seg likegyldig til kva landet skal kallast på engelsk og fortalde at ho sjølv ofte seier Burma når ho snakkar engelsk.

Endringa frå Burma til Myanmar var ein del av ein omfattande endring av engelske skrivemåtar av burmesiske stadnamn frå perioden då Myanmar var britisk koloni (1885–1948). Mellom anna blei Rangoon endra til Yangon; jamfør burmesisk jangoun ရန်ကုန်, translitterert ⟨rankun⟩.

I 2011 gjekk den norske regjeringa over til berre å bruke skrivemåten Myanmar. Denne forma, med uttalt r på slutten, har blitt teken i bruk i mange språk, jamfør tysk Myanmar og kroatisk Mjanmar, men nokre språk brukar ei form utan den finale r-en, jamfør russisk M'janma (Мьянма) og koreansk Miyanma (미얀마).

Sjølv om vi har teke i bruk Myanmar på norsk, kallar vi framleis språket for burmesisk, ikkje myanmarsk. Myanmarsk blir berre nytta om det som har med landet Myanmar å gjere, ikkje språket.

Med nokre få unnatak står verbalet sist i ei burmesisk setning, og rekkjefølgja på dei andre ledda er styrt av informasjonsstrukturen, mellom anna slik at temaet alltid kjem først. Her er eit døme på ei setning som tyder 'Eg har ikkje lese avisa i dag':

Subjektet kjăno-gá ကျနော်က er pronomenet kjăno ကျနော် 'eg' pluss subjektsmarkøren -gá က. Når subjektet står fremst, inneber det som regel at det er temaet i setninga. Adverbialet og objektet kunne òg ha stått fremst i setninga og fungert som tema. I denne setninga står objektet først med objektsmarkøren -gou ကို etter, og omsetjinga kan til dømes vere 'Avisa, den har eg ikkje lese i dag'.

Set vi adverbialet fremst som tema, kan omsetjinga bli 'I dag har eg ikkje lese avisa':

I ein nomenfrase står nokre adledd føre hovudet og andre etter. Til dømes står eit possessivt ledd føre hovudet, som i dette eksempelet, der substantivet hsăjá ဆရာ့ 'lærar' pluss possessivmarkøren -jé ရဲ့ står føre substantivet kà ကား 'bil':

• ဆရာ့ရဲ့ကား hsăjá-jé kà 'bilen til læraren'

Eit talord står etter hovudet, følgt av ein klassifikator, som i dette eksempelet, der talordet thòun သိုး 'tre' pluss klassifikatoren zì စီး står etter substantivet kà ကား 'bil':

• kà thòun-zì ကားသိုးစီး 'tre bilar', bokstavleg «bil tre stykke»

Eit determinativ står føre hovudet, som i uttrykket di néi ဒီနေ့ 'i dag' i setningane over:

• di néi ဒီနေ့ 'i dag', bokstavleg «denne dag»

Mens norske pronomen uttrykkjer person (1., 2. og 3. person), tal (eintal og fleirtal), genus (maskulinum, femininum og nøytrum), uttrykkjer burmesiske pronomen i tillegg formalitet og sosial distanse. Pronomenet kjăno ကျနော် i setningane ovanfor tyder ikkje berre 'eg', men 'mannleg talar som uttrykkjer seg høfleg til ein person som er like gamal eller eldre'. Det finst åtte andre pronomen i 1. person eintal. Nokre er formelle, andre er uformelle, nokre varierer i høflegheit eller kjønnet til talaren, og ein omtalar seg sjølv med ulike former etter statusen til den tiltalte (kor gamal er den tiltalte?, er den tiltalte ein munk?).

Verbalet i burmesisk er bygt opp av eit verb og ulike klitiske partiklar som står føre og etter verbet. Eit eksempel er verbalet măhpa'jádhèibù မဖတ်ရသေးဘူး i dei burmesiske setningane ovanfor, som inneheld fem ledd:

• mă- မ – nekting
• hpa' ဖတ် 'lese'
• -já ရ 'må'
• -dhèi သေး 'enno'
• -bù ဘူး – nekting

Ei nektande form av eit burmesisk verb har partikkelen mă- မ heilt fremst og partikkelen -bù ဘူး heilt til slutt. Partiklane -já-dhèi ရသေး kombinert med nekting uttrykkjer 'har enno ikkje'.

Eit verb utan nektingspartiklar har eit skilje mellom ikkje-futurum og futurum. Eit verb i ikkje-futurum, som har markøren -te/-de တယ်, uttrykkjer fortid eller notid. Nokre grammatikarar meiner at det eigentleg handlar om eit skilje mellom realis og irrealis. Ei handling i fortid eller notid har faktisk skjedd eller skjer faktisk, mens ei handling i framtid berre er tenkt, og den såkalla futurumforma, som har markøren -me မယ်, blir òg brukt om ein usikker eller spekulativ status.

Burmesisk har avleiingsprefiks og mange avleiingssuffiks. Avleiingsprefikset 'ă- အ har fleire funksjonar, men den vanlegaste er å lage substantiv av verb:

• chi' ချစ် 'elske' ⇨ 'ă-chi' အချစ် 'kjærleik; kjæraste'
• thí သိ 'kjenne' ⇨ 'ă-thí အသိ 'kjenning, kjennskap'

Mellom dei mange avleiingssuffiksa er -thu/-dhu သူ, som blir lagt til eit verb for å danne substantiv som viser til ein person som utfører den handlinga verbet viser til. Eit prefiks med same skrivemåten, men med uttalen thă- har same funksjonen:

• chi' ချစ် 'elske' ⇨ chi'-thu ချစ်သူ 'elskar'
• hkòu ခိုး 'stele' ⇨ thă-hkòu သူခိုး 'tjuv'

Burmesisk brukar mange samansetningar, med både substantiv og verb. Substantivet dhădìnza သတင်းစာ 'avis' i dei burmesiske setningane lenger oppe er ei samansetning:

• dhădìn သတင်း 'nyheiter' + sa စာ 'tekst' ⇨ dhădìn-za သတင်းစာ 'avis'

Substantivet sa စာ 'tekst', som blir uttalt za i nokre samanhengar (sjå eksempelet over), er òg etterledd i denne samansetninga, det forleddet er eit verb:

• hpa' ဖတ် 'lese' + sa စာ 'tekst' ⇨ hpa'-sa ဖတ်စာ 'lesebok'

Reduplikasjon har mange funksjonar i burmesisk orddanning, blant mykje anna kan adverb dannast av verb:

• mjan မြန် 'vere rask' ⇨ mjan-mjan မြန်မြန် 'raskt'

Burmesisk har veldig mange lånord frå pali, eit viktig språk i theravada-buddhismen, som er statsreligion i Myanmar. Lån frå dette språket er ikkje avgrensa til særskilde domene, men dei er spesielt vanlege i samband med religion, litteratur og tradisjonell administrasjon. Ord som er lånte direkte frå pali, held på stavemåten frå dette språket, mens ord som er lånte via mon, er tilpassa burmesisk fonologi. Eit eksempel på eit ord som har halde på pali-ortografien, er jăhtà 'tog', som blir stava ⟨rahtā:⟩ ရထား.

Etter at Storbritannia okkuperte Myanmar tidleg på 1800-talet, har burmesisk lånt mange ord frå engelsk. Eit par eksempel er kà ကား 'bil' < engelsk car og kohpi ကော်ဖီ 'kaffi' < engelsk coffee.

Det finst òg lånord frå fleire andre språk, som mon, thai, malayisk, sanskrit, hindi, portugisisk og ulike variantar av kinesisk, men ikkje i slike mengder som lånorda frå pali og engelsk. Eit lån frå portugisisk er pei ပေ 'fot (lengdemål)' < portugisisk pé 'fot (anatomisk og lengdemål)'.

I denne artikkelen blir burmesiske ord skrivne på tre måtar (ved sida av nokre eksempel med fonemisk transkripsjon i IPA):

1. I burmesisk skrift: မြန်မာဘာသာ
2. I translitterasjon (mellom vinkelparentesar): ⟨mranma bhasa⟩
3. I transkripsjon (i kursiv): mjăma badha

Translitterasjonen er ei direkte overføring av alle teikn og symbol i den burmesiske skrifta til det latinske alfabetet. Transkripsjonen er ei fonemisk attgjeving av uttalen. Her brukar vi translitterasjonen og transkripsjonen til Den burmesiske språknemnda – mjămaza 'áhpwé ⟨mranmaca a.hpwai.⟩ မြန်မာစာအဖွဲ့.

Sidan den burmesiske skrifta er av indisk opphav, finst det bokstavar for alle fonema i pali, og translitterasjonen viser denne samanhengen tydeleg. I Myanmar er det vanleg å skrive pali med burmesisk skrift. Ordet badha 'språk' blir i burmesisk skrift skrive ဘာသာ, som i translitterasjon blir ⟨bhasa⟩. Dette er eit lånord frå pali, og når pali blir skrive med burmesisk skrift, er stavemåten den same, med uttalen bhasa. På burmesisk blir ⟨bh⟩ ဘ uttalt b, mens ⟨s⟩ သ blir uttalt th eller dh (sjå nærmare beskriving i avsnittet Konsonantar nedanfor).

Tabellen viser dei burmesiske konsonantfonema i transkripsjonen til Den burmesiske språknemnda (kursiv) og i fonemisk IPA-transkripsjon (mellom skråstrekar):

Lyden r blir i dei fleste dialektar berre brukt i lånord. Mange talarar brukar j i staden.

Dei to konsonantane th /t̪/ og dh /d̪/ er dentale plosivar, mens t /t̺/, ht /t̺ʰ/ og d /d̺/ er alveolare plosivar. Dentalane er laminale, mens alveolarane er apikale, og blir til dels uttalte som apikal-postalveolare.

Burmesisk har eit skilje mellom s /s/ og hs /sʰ/, det vil seie ein uaspirert og ein aspirert alveolar frikativ. Dette skiljet er svært uvanleg i språka i verda. Skiljet mellom stemde og ustemde nasalar er også relativt sjeldsynt.

Fremst i ei staving finst det ein del tokonsonantgrupper. Den andre konsonanten er j eller w, til dømes mwe မြွေ 'orm' og pjà ပျား 'bie'.

Den burmesiske stavinga kan delast i ein opptakt (ein eller to konsonantar) pluss eit rim (ein vokal eller ein vokal pluss ein konsonant. Burmesisk har berre 23 rim:

Monoftongane e og o er halvopne, det vil seie [ɛ] og [ɔ] i IPA-transkripsjon. Ei og ou blir uttalte som [ei] og [ou] når dei er følgde av ' eller n og som [e] og [o] i slutten av ei staving.

Når n i slutten av ei staving er følgd av ein konsonant, har han same artikulasjonsstad som denne konsonanten. Når n står i slutten av eit ord, blir han ikkje uttalt, og i staden er vokalen føre nasalert. Her er eit par eksempel:

• kunpjuta ကွန်ပျူတာ [kumpjuta] 'datamaskin'
• hnăhkàun နှာခါင်း [n̥ǝkʰã̀ʊ̃̀] 'nase'

Burmesiske stavingar kan delast i tre typar:

1. Stavingar med vokalen ă
2. Stavingar som endar på ' /ʔ/
3. Andre stavingar

«Andre stavingar» er stavingar som endar på ein annan vokal enn ă eller som endar på n. Burmesisk er eit tonespråk, men tonem finst berre på den tredje stavingstypen, «andre stavingar». Det finst tre tonem:

1. jamn, som i sa စာ 'tekst'
2. fallande, som i sà စား 'ete'
3. knirkande, som i sá စ 'begynne'

Det jamne tonemet har ein midtre eller låg tone, og vokalen har, middels lengd. Det fallande tonemet har ein lang vokal. Det knirkande tonemet, uttalt som dansk stød (med knirkande stemmebandsvibrasjon), er uttalt med ein kort vokal og ein høg, fallande tone.