dialekter på Sunnmøre

Den gamle sunnmørsdialekta hadde eit uvanleg rikt vokalsystem, med 15 ulike vokalar i tillegg til dei gamle diftongane. Gammalnorske lange og korte vokalar blei uttrykte ved forskjellige vokalkvalitetar. Det var skilnad på vokalane i å vike (verb) og ei vike (substantiv) og tilsvarande skilnad på å fyre og fyre (føre og framfor). I yngre mål er det i dag mykje samanfall mellom desse vokalane. Eldre sunnmørsmål hadde dette vokalsystemet:

Trong i (í) blir uttalt som rein i eller som rundare ij.

Trong e (é) blir uttalt som rein e eller som rundare ej/ey.

Trong y (ý) blir uttalt som rein y eller som rundare yj.

Trong u (ú) blir uttalt som rein u eller som rundare øu.

Trong o (ó) blir uttalt som rein o eller som rundare ou/åo.

Uttalen ej for 'eg', eigentleg 'é(g)' kjem av tronge é-vokalen (é) som ein kan høyra i andre ord som knej for 'kne', trej for '3'.

Synste Sunnmøre har ofte gamal open i i ord der uttalen vert vid (ved) og frid (fred). Lengre nord fell open i ofte saman med trong e og lyder som vej og frej.

Nørdre Sunnmøre har helst ø for open o, så der blir uttalen køl (kol) og ømn (omn). Søre Sunnmøre har helst open o eller å, så der er uttalen kål/kòl og åmn/òmn.

I gammalt sunnmørsmål fann ein også særdraget «halvemål» med bortfall av h- i framlyd: å øppa (å hoppa), ans (Hans), and (hand), og med nyinnsett -h- i andre ord, som hinkje (inkje), håss (oss). Forklaringa på halvemålet ligg i setningsrytmen. Halvemålet blei brukt i setningar med sterkt trykk på visse ord. Fenomenet halvemål blir i dag borte i dei sunnmørske dialektene.

Dialektene på Sunnmøre har palatalisering av lange dentalar både i trykksterk og trykksvak staving: ballj, mannj, mannjenj. Dette særdraget blir i dag til dels borte hos dei unge, som då seier ball, mann og mannen (med vanlege dentalar). Det tradisjonelle sunnmørsmålet har som nemnt ikkje tjukk l eller retrofleksar, slik ein finn det i Romsdal. I dag vinn likevel retrofleksane av r + d, l, n, s, t innpass i delar av sunnmørsk, og særleg i byen Ålesund. Det skjer i ord som fæɖi (ferdig), suʈ (surt), gaɳ(garn), veʂ (vers) og andre.

Sunnmørsk har tydeleg uttale av begge konsonantane i ord som hand, kveld, land og ting.

Konsonanten d blir i sunnmørsk uttalt i fleire ord der han er fallen bort i andre dialekter. Det heiter på mykje av Sunnmøre æ(i)nnj saud, æ(i)nnj seid og æi bud (sau, sei og bu), og det heiter å træde æ(i)nnj tråd og å vade i det vide og breide. På Nordre Sunnmøre står denne d-en helst berre etter u og au (bud og saud). I eldre sunnmørsmål kunne d-en bli uttalt som ð i visse ord (det vil seia ein uttale som frikativ d, «stungen d» som i gammalnorsk). Lyden fanst i ord som tråd og breid og andre. I dag blir d-en uttalt som vanleg dental plosiv.

Dei sunnmørske dialektene har, som det meste av norsk talemål, to tonelag. Desse kallast tonem 1 og tonem 2. Tonelaga kan skilja ord frå kvarandre, jamfør ordparet bønder (tonem 1, fleirtal av bonde) og bønner (tonem 2, fleirtal av ei bønne), huse (huset, tonem 1) og å huse (verb, tonem 2).

Den musikalske utforminga (intonasjonen) av kvart tonem varierer i norsk. Me snakkar då om tonegangen i orda. Tonegangen kjem klarast fram i ord som bygda, boka, døra (tonem 1-ord). I sunnmørske mål som elles i vestlandske og nordnorske mål har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell så mot slutten av ordet. Dette blir kalla høgtone. I det austnorske målområdet har slike ord låg tone først i ordet, og tonen stig deretter mot slutten av ordet, kalla lågtone. Grensa mellom høgtone og lågtone går ved Lillesand på Agder.

Sunnmøre har, saman med Romsdal i nord og Sunnfjord, Nordfjord og Ytre Sogn i sør, det nordvestlandske e -målet. Det vil seie e-ending i infinitiv og ubunden form eintal av svake hokjønnsord: å kome, å lese og ei vike, ei vise. Sunnmøringane seier fare og vere med lang vokal, medan nordmøringane seier farra og værra med kort vokal og a-ending.

Sterke og svake hokjønnsord har ulik ending i bunden form eintal (kløyvd hokjønn): bygda og viså. Sunnmørsk har som romsdalsk levande dativbruk: hannj sat på hesta og dei va i bygdinje.

Sunnmøre har trestava former i bunden form fleirtal av substantiva: kalvanje, hananje, skålenje, visenje.

Nokre stader på Søre Sunnmøre har endings-n-en falle bort i adjektiv og i bunden form eintal av hankjønnsorda. Det heiter gutì e galì (guten er galen) og portì e opì (porten er open).

Pronomenet i 1. person eintal heiter på Sunnmøre ej (som engelske 'hey'), e, ei, ai eller i, etter som ordet har trykk eller ikkje: de va ei som gjorde de (trykksterkt, det var eg som gjorde det) eller viss i skullje gjort de (trykklett form). På Nørdre Sunnmøre brukar ein forma oss eller øss i 1. person fleirtal, slik ein høyrer det mellom anna i delar av Romsdal og i Gudbrandsdalen: Oss sei oss, oss. Nokre bygder har fleirtalsforma me eller mid. I bygdene i sør, som grensar til Nordfjord, er forma vi det vanlege.

• Les meir om endringar i dialektene i Møre og Romsdal.