dialekter i Sogn og Fjordane

I Sogn høyrer ein diftongering av norrøne lange vokalar, særleg av å-lyden, jamfør døme som baot (båt), skaol (skål), pao (på), frao (frå). I Ytre og Midtre Sogn (ikkje i Indre Sogn) finn ein også diftongering av andre lange vokalar: leiv (liv), ney’e (ny), breun’e (brun), bour (bord) og så bortetter. Dette språkdraget knyter Ytre og Midtre Sogn saman.

Dei «gamle» diftongane ei og øy er breie i sognemålet: ai for ei og åy for øy: bait, raisa, haim, glåyma (Ytre Sogn: raise, glåyme). I Nordfjord er diftongane ulike i ytre og indre mål. Indre Nordfjord har ai for ei og ei for øy: dai kjeire hei (dei kjøyrer høy). Typisk for Midtre Sogn er diftongering av e og ø framfor ng, døme: saing (seng), baink (benk).

I Sunnfjord og Nordfjord finn ein døme på diftongforenkling, verbet meine blir mænte i preteritum og heil blir hælt i nøytrum. I Sunnfjord blir au forenkla i mange ord: dråm, håg, håst (draum, haug, haust).

I ord der norrønt hadde vokal + ð,har ein i Ytre Sogn (og på Sunnmøre) fått diftong, jamfør uttalen veir (vêr), støyl (støl), fjøyr (fjør) (norrønt veðr, stǪðdull, fjǪðr).

Sognemåla skil mellom vanleg kort o og open kort ò. Det er såleis her skilnad på substantivet vòtt (på handa) og adjektivet vått (neutrum av våt). Innafor mykje av området skil ein også mellom lang e og lang æ: eg he sete på eit høgt sæte.

I sunnfjord- og nordfjordmåla finn ein svarabhaktivokal (innskotsvokal) i sterke hankjønnsord: ein gut’e, ein kar’e. Det heiter her: det va ein fin’e hest’e. Dette særdraget blir i dag borte hos dei unge. Svarabhaktivokal i adjektiv er vanleg i dei fleste sognemåla: vidl'e natur, brai'e veg. I Indre Sogn manglar denne vokalen, det heiter her vidl natur og brai veg.

I Ytre Sogn og også i Fjordane brukar ein den j-haldige uttalen av ll og nn. Det heiter her hannj fannj allje bånnja på vållja (han fann alle borna på vollen). Dette blir kalla palatalisering og er eit særmerke for nordvestlandsk og dessutan for måla i Trøndelag og i Nord-Noreg. Palataliseringa av ll og nn er med på å skilja nordvestlandsk frå det sørvestlandske a-målet.

Dialektene i Indre Sogn har som resten av a-målet differensiering av rn til dn: hestadn(e), vikedn(e). Jamfør også setninga: eg skulle jedna kjøpt litt kådn (eg skulle gjerne ha kjøpt litt korn). Dette er eit fenomen som også finst i islandsk, og i Valdres og Hallingdal.

Heile a-målsområdet i Sogn har overgangen ll til dl: adle (alle), å kadla, ein kjedlar. Særdraga rn til dn og ll til dl er to målmerke som skil sørvestlandsk frå nordvestlandsk.

På sørsida av fjorden er det j-uttale i fleire bøyingsformer, jamfør former som tak – takje, skog – skogjen, bekk – bekkjen. Dette særdraget finst ikkje i Indre Sogn og utgjer såleis eit skilje mellom dei indre og dei midtre dialektene langs Sognefjorden.

I dei nordvestlege måla i Nordfjord og på delar av Sunnmøre kan ein hos eldre folk høyra bruk av den gamle norrøne konsonanten «stungen d», som blir skriven /ð/. Jamfør døme som tið, mið (fiskemed), lað (stabel) og ein goð’e sauð’e (ein god sau). I resten av Nordfjord er det vanleg d i slike ord: blad, blod, skade, glede, saud'e. Uttalen med /ð/ er i dag borte hos yngre folk i Nordfjord.

Gamalt mål i Nordfjord, særleg i Breim, var eit «halvemål» med bortfall av h- i framlyd: ans (Hans), and (hand), og nyinnsett -h- i håss (oss). Forma håss (for oss) kan ennå høyrast i Nordfjord.

Etterleddstrykk (trykk på siste leddet) i samansette ord er vanleg i Nordfjord og Sunnfjord: laste’bil, heste’skjyss, joste’dàlennj, bøver’dalennj. Dette fenomenet finst også på Sunnmøre og i Gudbrandsdalen.

Innafor a-målsområdet i Midtre og Indre Sogn brukar ein endinga ‑i (eller -ei) i bunden form av sterke hokjønnsord, soli eller solei og bygdi eller bygdei. Dei svake endar på ‑ao eller‑a, visao eller visa. E‑målsområdet i Ytre Sogn og i Fjordane har endinga -a i begge typane: sola og visa. Jostedal følgjer Indre Sogn med -i i dei sterke hokjønnsorda: soli, bygdi.

Substantivbøyinga i Hafslo i Sogn, der normene gjeld ubunden eintal, bunden eintal, ubunden fleirtal og bunden fleirtal:

• hest – hesten – hesta – hestadn
• time – timen – tima – timadn
• hane – hanen – hana – hanadn
• naol – naoli – naole – naoledn
• visa – visao – vise – visedn
• veka – vekao – veke – vekedn
• hus – huse – hus – husi

I hokjønnsorda har Midtre Sogn formene solei og visao, medan Indre Sogn har soli og visa (med rein i og a). I båe tilfella er det snakk om «delt hokjønn». Ytre Sogn og Sunnfjord og Nordfjord har som nemnt ikkje «delt hokjønn». Her heiter det sola og visa.

Eit særdrag i mykje av Nordfjord og Sunnfjord er at bunden form fleirtal av inkjekjønnsorda har den spesielle endinga -å: allje eplå, allje huså.

Dativbøying finst i e-målsområdet i Sogn og Fjordane (ikkje i Jostedal) og i Lærdal. Endingane for dativ eintal er i sterkt hankjønn og inkjekjønn -a: i båta, i husa, jamfør han sat i båta, dei gjekk oppå fjellja (dei gjekk oppe på fjellet, var på fjellet). I hokjønn eintal er endinga -inne: i elvinne, i fleirtal ‑å: i bygdå. Dei tilsvarande endingane i Lærdal er -i, -en og -o. Det heiter her i båti, i husi, i elven, i bygdo.

Andre døme på dativ er: dei sende lærara ei fine gåve, du må helse foreldrå dine, ho e so lik søstrå sine (Sandøy 1990). Bruk av dativ er på vikande front hos dei unge.

Fleirtalspronomenet i fyrste person er vi i Nordfjord og det meste av Sunnfjord. Midtre Sogn har mi, medan Indre og Ytre Sogn, og nokre sunnfjordbygder har me.

I fyrste person eintal har mest heile fylket pronomenforma eg. Indre Sogn skil seg ut med forma e for eg.

Som nemnt har a-målet infinitiv på -a: å lesa, å skriva, å køyra. E-målet i Ytre Sogn og i Sunnfjord og Nordfjord har e-ending: å lese, å skrive, å køyre.

Sterke verb har svarabhaktivokal i presens: ho finn’e, ho kjem’e, ho søv’e. Sogndalsmålet har særmerkte partisippformer i nokre verb, som til dømes har ite, har dripe, har lise, har krike og andre (for ete, drepe, lese, kreke),