dialekter i Rogaland

Ryfylke har ei innlandsbygd, nemleg den tidlegare avstengde Suldalen, og denne bygda vik av språkleg frå dei andre Ryfylke-dialektene. Her har rulle-r halde seg godt hos eldre folk heilt opp til i dag. I Suldal kan ein også høyra æ-lyden, noko som ikkje er vanleg i resten av Ryfylke, og ein høyrer i Suldal diftonguttalen ai og åy: «fisken bait godt, det råyk frå pibo då eg kom». Suldal har som resten av Indre Ryfylke (og Hardanger) r-ending i presens av svake verb: «eg ventar på han som eg kjenner så godt». Dette gjeld ikkje i fleirtal av substantiv.

Jæren (Sør-Jæren og Nord-Jæren) har på liknande vis som dei ytre Ryfylke-bygdene hatt sterkt samkvem med andre folk langs kysten og også med folk frå andre land. Talemålet på Jæren og Ryfylke-målet har teke imot mange innslag utanfrå.

Grensa mellom målet i Nord-Ryfylke på den eine sida og Sør-Ryfylke/Jæren på den andre har tradisjonelt vore fastsett med utgangspunkt i bruken av endings-r i fleirtal av substantiv, og då slik at denne r-en står nord i fylket, men ikkje i sør. R-grensa har i moderne tid flytta seg sørover og går i dag sør for Stavanger/Sandnes. Det er slik at sørlege delar av Indre-Ryfylke (Hjelmeland og nabobygdene) har endings-r både i fleirtal av substantiv og i presens av svake verb: «eg kjenner ein som har to hestar». Resten av Ryfylke med unntak av Suldal har gjennomført -r i fleirtal av substantiv, men ikkje i presens av svake verb. Slik er det også på øyane i Boknafjorden. Her finn ein fleirtalsformer som hestar, sjeier, pålar, jenter.

Stavanger knyter seg på dette punktet til dialektene i Ryfylke og har fleirtalsformer som steinar, kvister, timar, føder, dører, myrar. Bruken av fleirtalsformer med ståande -r breier seg i dag frå Stavanger, både sørover mot Sandnes og vestover til Madla og Randaberg.

Jærmålet skil seg frå dialektene i Ryfylke (og Stavanger) med sine fleirtalsformer utan -r. Det heiter på Jæren fleire hesta, fleire sjeie, fleire påla, fleire jente. Heile Tungeneset (Randaberg) på Nord-Jæren har også former utan -r i fleirtal.

Mykje av rogalandsmåla har overgangen p, t, k til b, d, g etter lang vokal. Overgangen blir kalla «overgang til blaude konsonantar» og finst i mykje av Rogaland, frå Egersund i sør og så langt nord som til tvert over Karmøy, mellom Åkra og Ferkingstad. I dette b, d, g-området seier ein å eda (eta), liden (liten), mad (mat), bog (bok), å koga (koka), ei vega (ei veke) og så bortetter. Nord-Karmøy har former som bok – bokjå, Sør-Karmøy bog – bogjå. I dag er dei blaude konsonantane på retur både i Rogaland og på kysten av Agder. Dei unge seier då: eit møte, å bake ei kake, å like ein film.

Rogalandsmåla har skarre- r, det vil seia ein bakre -r som blir uttalt ved at bakre delen av tunga vibrerer mot den bakre blaute ganen. Døme på bruken er: «eg har eit stoRt aRk på pulten», «bRusen smakte RaRt». Gammalt mål på Jæren hadde rulle-r, men denne uttalen er nå borte. Spor etter rulle-r finn ein også i Suldal i Ryfylke, sjå ovanfor. Ein meiner at skarre-r-en oppstod i Paris på 1600-talet og spreidde seg til byar nordover i Europa – og kom til Bergen og Vestlandskysten rundt 1800. Skarre-r er eit fenomen som har spreidd seg mykje dei siste 70–80 åra. I tidsrommet rundt 1900 var det i Rogaland berre i og kring Stavanger at skarre-r-en høyrde til i talemålet.

Dei norrøne (lange) konsonantane ll og nn har i rogalandsmålet endra seg og har utvikla det som blir kalla segmentering (framvekst av ny lyd – éin lang lyd blir til to). Ord som fjell og alle har då blitt fjedl og adle. Andre eksempel på slik segmentering i Rogaland: rulla blir rodla, troll blir trådl, trylla blir trådla, ull blir til udl, mellom blir i mydlå. Som nemnt blir også ord med lang n (nn) segmenterte: Orda stein(n) og tann har blitt steidn og tådn. Nordre Ryfylke har også overgang til dn i den bestemte fleirtalsartikkelen, og ein seier hestadne og visedne (eller hestadn og visedn).Fenomenet segmentasjon finst også i islandsk, jamfør ord som vødlur (voll), kadla (kalla), steidn (stein), men finna.

Ein del konsonantsamband har også endra seg i rogalandsmålet. Til dømes har sambandet rn blitt dn i mange ord. Dette blir kalla differensiasjon (to lydar blir gjort meir ulike). Orda korn, gjerne og barn blir uttalt kodn, jedna og badn. Når vokalen a står inne i slike ord, blir denne vokalen lang: eit ba:dn (barn), eit ga:dn (garn). Liknande konsonantovergangar finn ein også i ord som å jabna og eit nabbn (for jamna og namn) og ups og lepsa (for ufs og lefse).

Heile Rogaland, med unntak for Suldal i Ryfylke, manglar æ-lyden. Denne lyden har falle saman med -e. Her er det såleis færre vokalar enn det ein finn elles i landet. Ordet veda kan her tyda både å veta og ei væte. Når ein reiser sørover til Jæren, kjem æ-en inn att i språket, jamfør jærbuen som seier: «det blæse grævligt i dag». Folk på Jæren seier også «æg he», medan ryfylkingen seier «eg har».

Dialektene i Rogaland har, som det meste av norsk talemål, to tonelag. Desse kallast tonem 1 og tonem 2. Tonelaga kan skilja ord frå kvarandre, jamfør ordparet bønder (tonem 1, fleirtal av bonde) og bønner (tonem 2, fleirtal av ei bønne), huse (huset, tonem 1) og å huse (verb, tonem 2).

Den musikalske utforminga (intonasjonen) av kvart tonem varierer i norsk. Me snakkar då om tonegangen i orda. Tonegangen kjem klarast fram i ord som sola, boka, døra (tonem-1-ord). I Rogaland og elles i vestnorsk har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone. I austnorsk har slike ord låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone. Grensa mellom tonegangen høgtone og lågtone går ved Lillesand på Agder.

Rogaland er ein del av det sørvestnorske a -målsområdet, som er kjenneteikna av at trykklett -a er bevart, for eksempel i infinitiv (å kasta) og i ubestemt form eintal av svake hokjønnsord (ei visa). A-målet i Rogaland kjem også fram i nokre adverb: heima, idla, mesta, fudla, jedna, liga, og det kjem fram i adjektivbøyinga: den stora kyrkja, den gamla skudå, det stora fjedle.

• Sjå artikkelen om vestnorsk – sørvestlandsk a-mål

I Nord-Ryfylke har ein o-ending i bestemt form eintal av både dei sterke og svake hokjønnsorda, jamfør formene solo og viso. Endinga -o finst også på nordlege deler av Haugalandet. På Utsira og på delar av Karmøy kan ein høyra former med e-ending i bestemt form av hokjønnsorda: kjeringje (kjerringa), tråppe (trappa), øyne (øya). I det aller meste av Rogaland finn ein same endinga i bestemt form av sterke og svake hokjønnsord og då med o-ending eller å-ending, typen solå og viså eller solo og viso (ein snakkar her om «ikkje delt hokjønnsbøying»). Berre heilt sør i fylket, i Dalane og Eigersund, har ein delt hokjønnsbøying og så med former som solæ, bygdæ og viså, jentå. Egersund bymål er det einaste bymålet i landet som har delt hokjønnsbøying.

Endinga i bestemt form fleirtal av inkjekjønnsorda har som regel same endinga som bestemt form eintal av hokjønnsorda, og det heiter då i Rogaland adle huså/huso, adle dyrå/dyro og så vidare. Substantivbøyinga i rogalandsmålet kan illustrerast med ei oppstilling av systemet som ein finn i jærmålet og i målet i Nord-Ryfylke.

Jæren:

• hankjønnsord: ein hest – hesten – fleire hesta – adle hestanne
• sterke hokjønnsord: ei skål – skålå – fleire skåle – adle skålinne
• svake hokjønnsord: ei visa – viså – fleire vise – adle visene
• sterke inkjekjønnsord: eit hus – huset – fleire hus – adle huså

Nord-Ryfylke:

• hankjønnsord: ein hest – hesten – fleire hesta – adle hestadn
• sterke hokjønnsord: ei skål – skålo – fleire skåle – adle skåledn
• svake hokjønnsord: ei visa – viså – fleire vise – adle visedn
• sterke inkjekjønnsord: eit hus – huset – fleire hus – adle huså

Adjektiva har innskotsvokal (svarabhakti) i eintal: ein høg’e mann, ei rig’e kåna, eit lid’e eple. I bestemt form av adjektivet står den norrøne a-endinga ved lag i hokjønn og inkjekjønn: den nya fina løa, det stora fjellet og så bortetter.

I dialektene blir verba inndelte i to hovudgrupper: svake og sterke verb. Innanfor desse gruppene er det ulike klasser. Slik er det også i rogalandsmålet. Her følgjer først nokre døme på svake verb. Den første klassa av dei svake verba blir kalla a-verb. Dei blir bøygde slik i infinitiv, presens, preteritum og presens perfektum:

• å kasta – kasta – kasta – he kasta
• å rydda – rydda – rydda – he rydda

I rogalandsmålet har nokre a-verb dentalending i preteritum (kalla «blanda bøying»), jamfør døme på slik bøying:

• å kadla – kadla – kalte – he kalt
• å dansa – dansa – danste – he danst

Nokre andre verb med blanda bøying er: glana, håpa, lika, spela, tvila, koka, låna, meina og spara.

Dei sterke verba blir inndelte i seks klassar og har kortformer (avlyd) i preteritum. Nokre sterke verb har vokalskifte frå infinitiv til presens (fara, blåsa), sjå nedanfor. Innskotsvokalen (svarabhaktivokalen) står i presens. Her følgjer nokre døme på sterke verb i rogalandsmålet:

• riva – riv’e – reiv – he reve
• bryda – bryd’e – braud – he bråde
• bresta – brest’e – brast – he broste
• bæra – bær’e – bar – he båre
• fara – fær’e – for – he fare
• blåsa – blæs’e – bles – he blese

Dei personlege pronomena i første person eintal og fleirtal heiter i mykje av Rogaland eg og me: eg var der og me møtte henne i byen. På søre del av Jæren høyrer ein dei gamle pronomenformene okke og okka i staden for åsse (oss) og vår/vårt/våre. Dette er eit målmerke som folk legg merke til og er medvitne om, jamfør setninga «me tog okke go'e tid for det va okka brødlupsdag».

Det skjer i dag ganske store endringar i rogalandsdialektene. Desse endringane kjem først til syne i byane, både i Haugesund og Stavanger, og breier seg så til bygdene omkring.

I Stavanger har ein i lang tid hatt denne nyare, enkle inkjekjønnsbøyinga: et hus – huse – fleire huser – adle husene. Dei sterke verba har også fått ei enklare bøying (misser vokalskiftet i presens), og det heiter nå: å fara – fare – for, å sova – sove – sov. Nokre konsonantsamband får i dagens bymål ofte skriftuttale: adle blir til alle, steidn blir stein, Kvednavidjå blir Kverneviga.

Granskingar av stavangerdialekten, utførte etter 2010, viser at ungdommen nå tek i bruk fleire nyare former i tillegg til dei som er nemnde ovanfor. Dei seier til dømes å hoppe, ei jente, ein fin bil, ein bok, hørt, høst, sekken der det i tradisjonelt stavangermål heiter å hoppa, ei jenta, ein fin'e bil, ei bok, høyrt, haust og sekkjen. Det ligg nær å tru at også desse nemnde nye formene i stavangermålet med tida vil breia seg til nærliggande bygder.

I Haugesund finn ein også døme på bymålstrekk som i dag tek plass i bygdemåla kring byen. Det gjeld til dømes bøyinga av hokjønnsorda, som går slik i Haugesund: ei jenta – jentå – flærre jentårr – alle jentene og ei dør – dørå – flærre dørårr – alle dørene. Denne bøyinga spreier seg nå til nabodialektene.

• Meir om endringar i ordtilfanget i dagens rogalandsdialekter, sjå artikkelen dialekter på Jæren