Jane Austen

Austen sine bøker handlar om korleis pengar og makt og eit strengt klassesamfunn set grenser for den einskilde. Ho skreiv om generasjonsmotsetnader, feilande foreldre, tåpelege tenåringar og nysgjerrige naboar. Og ho skreiv ikkje minst om unge menneske som prøver å finne rett veg og rett partnar i livet. Det er tidlause problemstillingar som har oppteke forfattarar til alle tider, og Austen var ein meister i å lage gode kjærleikshistorier. Men måten ho skreiv på var alltid ironisk, aldri sentimental og romantisk. Ho hadde ein særeigen sans for det komiske i all menneskeleg veikskap og var ein meister i vise fram dårskap og jåleri i svært velskrivne dialogar. Persongalleriet har difor ofte blitt samanlikna med William Shakespeare sine karakterar sidan dei første artiklane om henne kom på 1820-talet.

Opningssetningane i den andre romanen hennar, Stolthet og fordom (originaltittel Pride and Prejudice), er eit slåande eksempel på den ironiske grunnhaldninga, då dei avslører det latterlege i damene sin desperate jakt på ein rik friar: «Det er ei evig gyldig sanning at ein einsleg mann med stor formue må trenge ei kone. Same kor lite ein veit om hans kjensler og meiningar når han er nykommar i nabolaget, er denne sanninga så rotfesta i hovudet på alle familiane i nærleiken, at han blir betrakta som rettmessig bytte for ei eller fleire av døtrene deira.» Slik sarkastisk utlevering av det sosiale samspelet er typisk for Austens litterære stil og tone.

Austen vaks opp i ein stor og litterært interessert familie på ein landleg prestegard i Hampshire. Ho skreiv fortellingar og små skodespel frå ho var barn og samla dei i hefter, gjerne med teikningar av søstera Cassandra. Allereie her avslører Austen denne særeigne ironiske teften og sansen for humor som pregar heile forfattarskapen. Som nittenåring skreiv ho ein parodisk brevroman om ein egosentrisk flørt som lurer heile det gode selskap med kunstene sine (Lady Susan). Denne blei filmatisert av Whit Stillman som Love and Friendship i 2016, kanskje den første filmen som er like konsekvent ironisk som forfattaren sjølv.

Faren, sokneprest og privatlærar George Austen, kontakta eit forlag på vegner av dottera i 1797, men dei var ikkje interessert i å lese manuskriptet til First Impressions (som seinare blei Pride and Prejudice). Det skulle ta fjorten år frå dette første forsøket til den første boka kom på trykk i 1811. Då hadde Jane skrive tre romanar og kvar av dei vart omarbeidd fleire gonger for å perfeksjonere forteljekunsten.

Då faren pensjonerte seg i 1801, flytta foreldre og døtrer frå landet til byen Bath, som seinare dukkar opp i romanane Persuasion og Northanger Abbey. Etter at faren døydde i 1805, budde dei ein periode i Southampton hos broren James og familien. Men det var først då damene slo seg ned i landsbyen Chawton i 1809, at Austen fekk ro til å arbeide.

Familien bestod no av Jane, Cassandra og mora. Ingen av dei to søstrene gifta seg, sjølv om begge var forlova. Cassandra sin kjæraste døydde, og Jane ombestemte seg berre ein dag etter at ho hadde sagt ja til friaren Harris Bigg-Wither i 1802. Biografiske fiksjonsfilmar som Becoming Jane (2007) og Miss Austen Regrets (2008) bygger videre på ungdomsromansen med iren Tom Lefroy i 1796 og ein ubekrefta avvising av presten Edward Bridges i 1808, som for å bøte på den tilsynelatande mangelen på romantikk i forfattarens eige liv.

Det verkar som Austen hadde eit sterkt indre driv til å skrive og var opptatt av å bruke alle ledige stunder av dagen til dette etter at dei huslege pliktene var gjort. Arbeidstilhøva var svært enkle: Ho sat ved eit ørlite bord i familiens tronge stue og må stadig ha blitt avbroten. Likevel var dette ein svært produktiv periode.

Det var nesten ingen utanfor familien som visste at Austen skreiv romanar. Sjølv om (eller nettopp fordi) mange romanforfattarar på den tida var kvinner, var det ikkje ein respektert sjanger, og strenge familiefedrar ville ikkje eingong tillate døtrene å lese slikt. Austen var ein av dei som heva statusen til romansjangeren ved å bruke han på ein ny måte, til å reflektere og kommentere samtida.

Diverre fekk ho ikkje fullført dette livsverket. Ho døydde av sjukdom berre 41 år gammal og måtte gi slepp på pennen midt i arbeidet med ein ny roman (Sanditon). Med seks utgjevingar på sju år kan ein berre ane kva som ville ha blitt skrive om ho hadde levd lenger.

Sidan ho publiserte romanane sine anonymt, var ho heilt ukjent i si eiga levetid. Først då nevøen James Edward Austen-Leigh skreiv den første biografien i 1869, og grandnevøen Lord Brabourne gav ut ei samling brev i 1884, byrja så smått den merksemda som seinare har gjort henne til ein av verdas mest kjente forfattarar.

Austens bøker har lenge vore populært kjeldemateriale for filmregissørar og TV-produsentar på jakt etter gode plott og miljø. Den første fjernsynsversjonen kom i 1938, og den første kinofilmen i 1940, begge av Pride and Prejudice. Dagens sjåarar kan velgje mellom fire tilgjengelege adaptasjonar av denne romanen, det same for Sense and Sensibility og fem for Emma. Det finns fire versjonar av Persuasion, tre av Mansfield Park, og to av Northanger Abbey. Dessutan var der fleire fjernsynsproduksjonar frå 1950- og 1960-talet som no er utilgjengelege. I tillegg til desse tala kjem ei rekke filmar med moderne setting, ofte lagt til andre stader på kloden, som USA eller India. Til saman er det laga over førti filmversjonar av bøkene, i seinare år også i form av YouTube-bloggar (Lizzie Bennet Diaries, 2012 og Emma Approved, 2015).

Berømte skodespelarar frå Laurence Olivier (1940) til Keira Knightley (2005) har tolka Austens personar, eller dei blei berømte på grunn av ei slik rolle (Colin Firth, 1995). Ikkje minst er Emma Thompson, Hugh Grant, Alan Rickman og Kate Winslet i same film minneverdig (Sense and Sensibility, 1995), og ei slik rolleliste seier noko om Austens status i moderne film.

Ein film er aldri det same verket som romanen, difor har alle desse filmane og seriane ulike tema og fokus, ulik språkstil, klesdrakt, landskap og interiør. Alle filmskaparar leverer si eiga tolking av Austens dikting, nokre også som medviten strategi. Fay Weldon sin lett feministiske tolking av Pride and Prejudice i 1980 gjorde hovudpersonen meir ufeilbar, faren mørkare og mora meir rasjonell. Manusforfattaren i 1995, Andrew Davies, gav meir plass til Darcy sine kjensler og reaksjonar, med det resultatet at Colin Firth har vore like høgt elska av fansen som Austen sjølv.

Mansfield Park har fått tre svært forskjellige tolkingar som stort sett berre har namn, hovudhandling og ein del dialog felles. Den eldste frå 1983 er tradisjonsbunden og noko stiv, den nyaste frå 2007 er sentimental og banal, mens filmen frå 1999 er ei av dei mest eksperimentelle tolkingane av alle. Filmskapar Patricia Rozema har blikk for Austen sin ironiske forteljartone og finn tilsvarande filmteknikkar som gir mykje av det same inntrykket, på liknande måte som Whit Stillman i 2016 og Carrie Cracknell i 2022.

Dei aller nyaste filmversjonane er TV-serien Sanditon frå 2019/2022 og kinofilmane Persuasion frå 2022 og Emma frå 2020. I Sanditon skriv Andrew Davies ei heilt ny forteljing bygd på Austen sitt vesle, ufullførte romanutkast, og tredje del av denne ITV-serien kjem i 2023. Carrie Cracknell sin nye Persuasion er ein leikande og humoristisk versjon av romanen, med ironiske sideblikk frå hovudpersonen Anne Elliot (Dakota Johnson). Autumn de Wilde sin versjon av Emma er fargerik, kjapp og moderne, med gode rolletolkingar av til dømes Bill Nighy og Miranda Hart i viktige biroller.

I åra etter 2011 var det ei rekke feiringar av 200-årsjubileum for dei seks romanane, og til slutt minnemarkering for Austens død i 2017. I dette høvet kom Austen sitt andlet på engelske tipundsetlar og topundsmyntar. Rett nok valde dei eit seinare, viktoriansk portrett og eit sitat som avslører mangelfull lesing av bøkene. På pengesetelen seier Austen: «Eg vil påstå at det faktisk ikkje finns større gleder enn lesing!» («I declare after all there is no enjoyment like reading!»). Dei som har lese Pride and Prejudice, veit at dette blir uttalt av ein overflatisk og snobbete person som aldri les ei bok. Slik blir Austen sin ironi ofte oversett også av dei som feirar henne.

Det finns ein stor fankultur som produserer etterlikningar og oppfølgjarar til bøkene, som for eksempel P.D. James Death Comes to Pemberley, lansert som film i 2013. Mange lesarar og sjåarar er Lost in Austen som det heiter i 2008-filmen der ein moderne Austen-beundrar gjer ei tidsreise og bytter plass med Elizabeth Bennet. Turistindustrien produserer såpe og nattkjolar i Austen-stil.

Seth Graham skreiv i 2009 ein skrekkparodi på Stolthet og fordom med tittelen Pride and Prejudice and Zombies, og boka blei filmatisert i 2016.

Der er Jane Austen Society i Japan og Pakistan så vel som i USA og Canada, Nederland og Australia, og bøkene er omsett til dei fleste store og mange mindre språk. Etter to hundre år blir Austen lest meir enn nokon gong.

Sense and Sensibility (1811):

• Norsk utgåve: Fornuft og følelse, 1997, omsett av Merete Alfsen

Pride and Prejudice (1813) er omsett fem gonger:

• Elizabeth og hennes søstre, 1930, omsett av Alf Harbitz
• Stolthet og fordom, 1947, omsett av Lalli Knutsen
• Stolthet og fordom, rundt 1972, omsett av Eivind og Elisabeth Hauge
• Omvei til lykken, 1974, ukjent omsettar for føljetong i Familien
• Stolthet og fordom, 2003, omsett av Merete Alfsen

Mansfield Park (1814):

• Norsk utgåve: Mansfield Park, 2000, omsett av Merete Alfsen

Emma (1815):

• Norsk utgåve: Emma, 1996, omsett av Merete Alfsen

Persuasion (1817) er omsett to gonger:

• Familien Elliot, 1871–1872, ukjent omsettar for føljetong i Morgenbladet
• Overtalelse, 1998, omsett av Merete Alfsen

Sanditon og Lady Susan:

• Sanditon og Lady Susan, 2019, omsett av Peter Fjågesund, illustrasjonar ved Borghild Telnes

Northanger Abbey (1817):

• Northanger Abbey, 2022, omsett av Marie Nedregotten Sørbø

• Storbritannias litteratur

• Jane Austen på norsk
• Chawton House
• Jane Austen’s House Museum, Chawton
• Jane Austen Society of North America
• The Republic of Pemberley
• Jane Austen Centre, Bath

• Knox-Shaw, Peter, Jane Austen and the Enlightenment, Cambridge University Press, 2004.
• Le Faye, Deirdre, red., Jane Austen’s Letters, Oxford University Press, 1995.
• Lynch, Deirdre, red., Janeites: Austen’s Disciples and Devotees, Princeton University Press, 2000.
• Stafford, Fiona, Jane Austen: A Brief Life, Yale University Press, 2017.
• Sørbø, Marie Nedregotten, "The Challenges of Translating Jane Austens' Irony: Samples from 150 Years of Norwegian Versions of the Novels", Humanities 11(4), 2022.
• Sørbø, Marie Nedregotten, Jane Austen Speaks Norwegian: The Challenges of Literary Translation, Brill, 2018.
• Sørbø, Marie Nedregotten, Irony and Idyll: Jane Austen’s Pride and Prejudice and Mansfield Park on Screen, Rodopi, 2014.
• Sørbø, Marie Nedregotten, “Jane Austen and Norway: Sharing the Long Road to Recognition”, i The Reception of Jane Austen in Europe, red. Brian C. Southam og Anthony Mandal, Continuum, 2007, revidert utgåve Bloomsbury 2014.
• Worsley, Lucy, Jane Austen at Home: A Biography, Hodder & Stoughton, 2017.