dialekter i Hardanger

Hardingmålet har som vossamålet ei særmerkt diftongering av å til ao: baot, pao, vaoren (våren). Jamfør denne setninga frå Hardanger: han va aotta aor i vaor. Dei gamle diftongane au, ei og øy har også endra seg i hardingmålet: ei blir ai, øy blir åy og au held på den gamle au-uttalen (vanleg i norsk er her øu-uttale). Eit døme frå Hardanger "dai mao haim å kjåyra håye i hus" (dei må heim og køyra høyet i hus).

Vokalen ò finst i Hardanger og på Voss og har ein spesiell kvalitet. Vokalen blir kalla «vossa-u». Denne lyden er ein mellomlyd mellom u og o. Vokalen finst der det i norrønt stod ein kort u, jamfør ordet ai flòga (fluge). I trykklett staving finst vokalen i Ullensvang og Eidfjord, særlig hos eldre, til dømes som svarabhaktivokal (innskotsvokal) i gulò (gul, adjektiv), lesò (les, presens), røtòr (røter), og i fleirtalsending i ord som visòr, jentòr.

Skarre- r har frå gammalt av funnest i Sørfjorden og i Kvam, og til dels i nærliggande bygder. I dag tek ungdommar i store delar av Hardanger over skarre-r-en. Denne r-uttalen har vore svært ekspansiv dei siste 80–90 åra. I dag er skarre-r vanleg hos yngre folk i mest heile det sørvestlandske målområdet.

Palatalisering av velarane g og k i innlyd (også kalla oppmjuking av g og k) har tradisjonelt hatt stor utbreiing i Hardanger og elles i vestnorsk, og då i ein posisjon der desse konsonantane står eller stod føre opphavleg trykklett -i eller -e. Døme: ein stakk – stakkjen, ein vegg – vejjen og så vidare. Palataliseringa av velarane er til dels på veg ut hos dei unge, som då seier veggen, skuggen, stakken og så bortetter.

Hardanger, Voss og Sunnhordland held på ld i former som kveld, sild, halda, mòld, kjelda (som i nynorsk).

Hardingmålet har dei sørvestlandske konsonantovergangane ll til dl og rn til dn. Døme er: adle, vidle (ville), fjedl og bòdn (born), hodn (horn), kvedn (kvern)(blir kalla differensiasjon).

Der norrøn nn stod i posisjon etter diftong og lang vokal, har Hardanger, Voss og Sunnhordland overgang til dn i ubestemt form eintal av visse ord: steid'n, raid’n, teid’n, hud’n (stein, raun, tein = renning, hun) (= segmentasjon). Døme på ei setning frå Hardanger: "kòm bòd'n finn fram snøre å ånglar, adle kan fao vè mè ut å fiska i kveld" (kom born finn fram snøre og onglar, alle kan få vera med ut å fiska i kveld).

I nordlege Sunnhordland heiter det : å fidna, å redna (renna),klebma (klemma), skjebma (skjemma). Hardanger og Voss har nn og mm i desse orda: å finna, å renna, å klemma, å skjemma.

Dei særmerkte konsonantovergangane blir borte i samansette ord der sisteleddet startar med konsonant: Det heiter fjedl, men fjelltopp, hodn, men honnskei, kodn, men konnstaur, tudn, men tunnslet’n, skabm, men skammlaust og så bortetter.

Tonegangen, musikken i orda (må ikkje forvekslast med tonelag) kjem fram i ord som solæ, bokæ, døræ, sengæ (tonem 1-ord). I Hardanger og på heile Vestlandet har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone. Motsett er det på Austlandet der slike ord har låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone.

Voss og i Hardanger har to ulike former i bestemt form eintal av hokjønnsorda (og slik er det også i Nordhordland). Dei sterke hokjønnsorda får då endinga -æ, medan dei svake får -o, døme solæ og vekò. Dette blir kalla "delt hokjønnsbøying". Bøyinga er slik:

• ein hest – hesten – fleire hestar – adle hestane
• ei bygd – bygdæ – fleire bygder – adle bygdena
• ei visa – viso – fleire visòr – adle visòne
• eit hus – huse – fleire hus – adle husæ

I fleirtalsendinga av hankjønns- og hokjønnsord står r i dei indre bygdene, men ikkje i dei ytre. Ullensvang har såleis hestar, bygder, hønòr/høner, medan Kvam har hesta, bygde, høne. I Hardanger har ein tradisjonelt hatt endinga -òr i ubestemt form fleirtal av dei svake hokjønnsorda: fleire visòr. Vokalen ò blir kalla «vossa-u». Samla sett har hardingmålet tre endingar i fleirtal: hestar, bygder og visòr. Desse endingane går tilbake på dei norrøne endingane -ar, -ir og -ur (hestar, bygðir og vísur).

Bestemt form fleirtal av inkjekjønnsorda endar på -æ (husæ). Bestemt form fleirtal av hankjønnsord og hokjønnsord har endingane -ane, -ena, -una. Regelen er -ne etter a og -na etter e/u. I Hardanger heiter det såleis hestane og bygd(e)na (den første vokalen bestemmer den siste).

Bruk av levande dativ i substantiv og pronomen har nok funnest i eldre hardingmål. I dag finst dativ her berre i faste uttrykk, til dømes om hausto.

Verb av kasta-klassen har i de indre bygder presens på -ar (kastar), ellers -a (kasta). I presens av dei sterke verba har Indre Hardanger (Ullensvang og Eidfjord) svarabhaktivokalen -ò: ho fidnò, da knipò, fiskjìn bitò (med «vossa-u). Dei unge seier ofte: eg finn, fisken bit (utan innskotsvokal).

Flertallsbøyning av verb (typen eg kjemò – deko kåma) er mest heilt borte. Berre hos ein del eldre kan ein høyra former som me veta, me maina.

Av pronomenformer kan nemnast objektsformen aoko i dei indre bygdene, oss lenger ute. I indre Hardanger høyrer ein også eigedomsforma aokan(s) (vår), medan det lenger ute heiter vaor/vår. I heile Hardanger er fleirtalsformer som me, deko, dekan(s) vanlege. Pronomena den, der og det lyder i Hardanger dan, dar, da.