Dølen

Utgangspunktet for Dølen var altså at avisa skulle vere eit innlegg i den pågåande nasjonale kulturstriden om det norske språket. «Det norske Folk er af det danske skakkjøyrt i Munnen», skreiv Vinje i programartikkelen i det første nummeret. Norsk hadde i «Faakunnighetens Nott» blitt sundslått som biletstøtter frå antikken. Men trass i denne tilbakeskodande språkoppfatninga om eit fortidig og mønstergyldig opphav, og all endring etterpå som forfall, er det ein pragmatisk og nyskapande språkpraksis og ein tidvis oppglødd framtidsoptimisme som kom til å særmerkje Dølen.

Hovudstadspressa lét seg provosere av den nye bruken av landsmålet. Til dømes skulda professor M.J. Monrad i Morgenbladet Vinje for å skrive eit stygt og falskt bastardspråk. Men med den munnlege, rørlege og klisjéfattige skrivemåten som Vinje allereie var kjent for i Drammens Tidende, tredde han med Dølen endå tydelegare fram som ein særeigen essayist og kommentator med sterk appell.

Dølen pussa på seg mange fiendar, salt og kritisk som avisa kunne vere. Ein av dei skarpaste kritikkane i norsk litteraturhistorie stod på trykk i Dølen, nemleg meldinga av bondeforteljinga Arne av diktarhøvdingen Bjørnstjerne Bjørnson. Vinje meinte at dei nasjonalromantiske og sentimentale skildringane til Bjørnson var så fjerne frå røyndomen at han tolka boka, på sitt ironiske vis, til å måtte vere ein parodi på det nasjonale strevet: «Slike Storfolk ero like Lækjarkniven, som heilar, naar han skjerer, og vaar Norskheit er so livsterk, at ho ikki døyr for det, om ein ulækjeleg Verkefinger verd afskorin.»

Dølen var ein original framtoning i den norske samtida, men har tydelege forgjengarar i den europeiske pressehistoria. Bladet går inn i tradisjonen etter The Spectator, Addison og Steeles satiriske tidsskrift frå byrjinga av 1700-talet. The Spectator var som Dølen personifisert som tilskodaren som vandrar rundt med skrått blikk på samfunnet. Vinje skriv altså i ein tradisjon der forfattar og journalist ikkje er strengt skilde roller, der fiksjon og fakta er forløysande blanda i hop. Vinje var såleis ein pioner innanfor den litterære reportasjen.

Namnet Dølen tyder «mannen frå dalen» og gir eit signal om eit uspesifisert, men ikkje-urbant geografisk opphav. Dølen er såleis ein språkpolitisk inkarnasjon, ei påminning om at rotfestet og lojaliteten i kulturkampen ligg hos bonden. Men Dølen er samstundes eit ideal for Vinje, ei innsikt basert på danning og levd liv: «Eg kann minnast meg sjølv: eg hadde Barnetru og so Bondetru og so Skolemeistartru, og so frametter, alt til eg no siter inne med Døletru.»

Det uløyselege sambandet mellom blad og skrivar gav utslag både tekstleg og praktisk. Dølen blei Vinjes alias i det offentlege rommet, og Dølen er ein figur som Vinje skriv fram gjennom ihuga sjølvportrettering. Det kjende verket Ferdaminni fraa Sumaren 1860, som kom ut gjennom Dølen som kompensasjon til abonnentane for 26 veker utan avis, ber preg av denne stendige konstruksjonen av eigen hovudperson.

• Aasmund Olavsson Vinje
• Noregs litteraturhistorie

• Aasmund Olavsson Vinje: Dølen. Eit Vikublad, faksimileutgåver ved Reidar Djupedalbd, bd. 1-4. Oslo 1970–73

Artikkelen er henta frå det nynorske leksikonet Allkunne, gjeve ut av Nynorsk kultursentrum, som Store norske leksikon har overtatt frå 2021.