Faktaboks

Arnbjørn Jonsson
Død
1240, Valdinsholmen i Eidsberg
Levetidskommentar
fødselsåret og fødestaden er usikre; han var kanskje fødd i 1170-åra
Verke
Baglar- og seinare birkebeinarhøvding, syslemann og lendmann
Familie

Foreldre: Usikre (sjå avsnitt om slektsbakgrunn).

Dersom Arnbjørn stamma frå Mel i Kvinnherad, var han bror til Gaut Jonsson (død 1270) og Åskell Jonsson (død 1254).

Tegning i farger. Valdisholm borg har to tårn, et stort og et lite, og en høy mur rundt. Borgen ligger på en liten holme med noen trær ute i elva Glomma.

Som syslemann i Borgarsysla hadde Arnbjørn tilhald på borga Valdisholm i Borgarsyssel. Ruinene av Valdisholm borg blei undersøkt og beskreve av Peter Andreas Blix i 1897. Biletet viser hans teikning av korleis borga kan ha sett ut.

Teikning av Valdisholm borg
Av .

Arnbjørn Jonsson var ein norsk baglar- og seinare birkebeinarhøvding. Han står fram som ein av dei fremste militære leiarane i Noreg i første halvdelen av 1200-talet. Han høyrde først til baglarflokken, og særleg i åra 1204–1208 var Arnbjørn ein av baglaranes ivrigaste og dyktigaste forkjemparar. Etter baglerkongen Filippus’ død i 1217 slutta Arnbjørn seg til kong Håkon Håkonsson og birkebeinarane, og vart ein trufast rådgivar for Håkon.

Arnbjørn var syslemann i Borgarsysla, truleg frå rundt 1208, og lendmann frå 1221.

Skule Bårdsson gjorde opprør mot Håkon Håkonsson i 1239–1240, stod Arnbjørn på Håkon si side. Saman med Knut jarl tapte Arnbjørn slaget ved Låke på Romerike mot Skule og vårbelgane i 1240. Arnbjørn døydde same år på borga Valdisholm i Borgarsyssel.

Bakgrunn

Vår kunnskap om Arnbjørn Jonsson byggjer på to norrøne samtidssoger: Baglarsoger (perioden 1202–1217, overlevert i to versjonar) og Håkon Håkonssons saga. Han er truleg viktigaste informant for den primære, korte versjonen av Baglarsoger, ein tekst som er prega av objektiv saksframstilling, men skeiv kjeldedekning.

Alder og slektsbakgrunn

Vi veit ikkje når Arnbjørn var fødd, men Håkon Håkonssons saga opplyser at han var «mykje tilårskommen» da han døydde. Ut frå dette har det vore gissa på at han var fødd i 1170-åra, slik at han var rundt 70 år da han døydde.

Etter P. A. Munch har det vore vanleg å rekne han som son til lendmannen Jon Gautsson til Mel i Kvinnherad, med ukjend mor. Men Hallvard Magerøy har på kjeldekritisk og realhistorisk grunnlag gitt gode grunnar for at Arnbjørn var son til Magnus Erlingssons hirdmann Jon Gautsson til Ornes i Sogn (omtala i Sverres saga), igjen med ukjend mor. Det finst argument for begge løysingane, og spørsmålet kan derfor ikkje avgjerast bindande. Sikkert er derimot at Arnbjørn var fosterson til baglarbiskopen Nikolas Arnesson.

Enten nå Arnbjørn ætta frå Mel i Kvinnherad («Ænes-ætta») eller Ornes i Sogn, hadde han ein solid slektsbakgrunn: Både Mel og Ornes rådde over store jordegods, og var sete for rike og mektige høvdingar. Gaut på Ænes (alternativ farfar) var lendmann under Magnus Erlingsson i 1160-åra, og same stilling hadde hans soneson Gaut Jonsson under Håkon Håkonsson. Ein annan soneson, Åskell Jonsson, var biskop i Stavanger i åra 1226–1254. Gaut Jonsson på Ornes (alternativ farfar) hadde sonene Munan og Jon, som begge var sentrale i Magnus Erlingssons kamp mot kong Sverre. Denne Jon Gautsson (alternativ far) fall truleg i slaget ved Nordnes i 1181.

Baglar og birkebeinar

Like frå vi første gong møter Arnbjørn i sagaen (1204), og fram til han døydde, er det som militær sveithøvding han først og fremst opptrer. Han deltok desse åra i dei aller fleste kampane som vert skildra i dei to sogene, oftast fremst i striden med leiaransvar. Han vart dermed ei sterk støtte for dei kongane han tente: først baglarkongane Erling Steinvegg (til 1207) og Filippus Simonsson (til 1217), og deretter birkebeinarkongen Håkon Håkonsson. I 1208 var han med i Kvitsøy i Ryfylke da det vart slutta fred mellom baglarane og birkebeinarane (Kvitsøyforliket). Truleg var han alt da syslemann i Borgarsysla, eller han fekk den som resultat av riksdelinga mellom partane.

Da baglarkongen Filippus døydde sommaren 1217, og baglarane året etter gav opp flokksnamnet, gjekk Arnbjørn i teneste hos den nye rikskongen Håkon Håkonsson. Dei første åra stod han saman med jarlen Skule Bårdsson, den seinare svigerfaren til kongen, i kampane mot opprørsflokkane på Austlandet, men det utvikla seg snøgt eit skarpt motsetningsforhold mellom dei to. Arnbjørn heldt halve Borgarsysla av Skule, som på si side gjerne ville leggje sin riksdel permanent til austlandsområdet. Dette motarbeidde Arnbjørn aktivt overfor kongen, og ved den endelege riksdelingsavtalen mellom Håkon og Skule jarl i 1223 vart da også jarlens riksdel lagt til det nordafjelske.

Lendmann og syslemann

Arnbjørn vart tidleg trekt inn i rådgivarkrinsen kring kong Håkon. Først og fremst galdt det militær rådgiving, men han fekk også oppgåver i hirdjurisdiksjonen, og han gav råd om kongens giftarmål. Seinast i 1221 vart han utnemnd til lendmann, og han vart alltid nemnt først når lendmenn og syslemenn frå Vika skulle reknast opp.

Som syslemann i Borgarsysla hadde Arnbjørn sin residens på Valdinsholmen i nedre Glomma, truleg alt frå 1208. Her bygde han eit borganlegg, venteleg før han gjekk i kong Håkons teneste. Denne borga spela ei viktig rolle i kampane mot ribbungane, og var siste gongen i kamp under Skules opprør i 1239–1240. Ifølgje Håkons saga røva Skule Valdinsholmen våren 1240. Anlegget vart ytterlegare bygd ut av kong Håkon, og borgruinane er ennå synlege.

Skule Bårdssons opprør

Forholdet mellom konge og jarl vart dårlegare utover i 1230-åra, og striden mellom Skule og Arnbjørn blussa opp att. Skule ønskte på ny fotfeste i austlandsområdet, noko kongen gjekk med på som ei mellombels ordning 1235. Jarlen sette sine menn i ein tredel av syslene, deriblant to i Arnbjørns Borgarsysla. Arnbjørn nekta først å akseptere dette, og det kom til eit dramatisk møte på tinget ved Eidsberg kyrkje i 1236. Den åpenberre faren for militær konfrontasjon gleid over, men det vart snart tydeleg at det gjekk mot eit endeleg oppgjer mellom kongen og svigerfaren.

Etter at Skule i november 1239 tok kongsnamn og reiste opprørsfana mot kong Håkon, fekk Arnbjørn i oppdrag å forsvare Vika og Opplanda saman med den nyutnemnde jarlen Knut Håkonsson, som Arnbjørn sjølv hadde gitt jarlsnamn. I spissen for birkebeinarhæren møtte dei to aldrande krigarane Skule og hans menn til eit stort slag på garden Låke i Nannestad i mars 1240, og leid eit alvorleg og forsmedeleg nederlag. Kort tid etter døydde Arnbjørn, som då hadde blitt ein gamal mann.

Ettermæle

Håkons saga gir Arnbjørn dette ettermælet: «alle var samde om at på den tida var ingen lendmann i Noreg så framifrå som han».

Både Baglarsoger og Håkons saga skildrar han som den djerve, standhaftige og sjølvstendige krigarhøvdingen – nærmast ein idealtype for sin profesjon. I Håkons saga framstår han dessutan som sjølve inkarnasjonen av dei som lojalt la baglarfortida bak seg og utan svik slutta opp om den kongeætta dei tidlegare hadde bekjempa. Meir enn noko anna er det dette konsekvent gjennomførte perspektivet som gir dimensjonar til sagaskildringa av hans liv.

Les mer i Store norske leksikon

Litteratur

  • Bjørgo, Narve: biografi i Norsk biografisk leksikon, andre utgåve (NBL2)
  • Bull, Edvard: biografi i Norsk biografisk leksikon, første utgåve (NBL1), bind 1, 1923
  • Helle, Knut: Omkring Bǫglungasǫgur, 1958
  • Helle, Knut: Konge og gode menn i norsk riksstyring ca. 1150–1319, 1972
  • Magerøy, Hallvard: «Urnes stavkyrkje, Ornes-ætta og Ornes-godset», i Historisk tidsskrift, bind 67, 1988, s. 121–144
  • Munch, Peter Andreas: Det norske folks historie, del 3 og del 4, bd. 1, 1857–58
  • Soga om baglarar og birkebeinarar og Soga om Håkon Håkonsson, Noregs kongesoger, omsett og utgitt av Finn Hødnebø og Hallvard Magerøy, bind 3 og 4, 1979
  • Storm, Gustav: «Om Lendermandsklassens Talrighed i det 12. og 13. Aarhundrede», i Historisk tidsskrift, rekke 2, bind 4, 1884, s. 129–188

Kommentarar

Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.

Du må være logga inn for å kommentere.

eller registrer deg