Til det vestnorske målområdet høyer dialektane i gamle Aust-Agder i søraust, vestlege delar av gamle Vest-Agder, i tillegg til Rogaland, Hordaland, Sogn og Fjordane, Sunnmøre og Romsdal. I nord grensar vestnorsk til Nordmøre, som er eit trøndersk målområde.
vestnorsk
Kartet viser utbreiinaga av nordleg og sørleg e-mål, og det sørvestlandske a-målet.
Av
Martin Skjekkeland, 2015/Hallfrid Christiansen, 1969.
Lisens:
CC BY SA 3.0
Tonegangen, musikken i orda (må ikkje forvekslast med tonelag) kjem fram i ord som sola, boka, døra (tonem-1-ord). I vestnorsk har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone. Denne tonegangen er også vanleg i nordnorsk. I austnorsk har slike ord låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone. Grensa mellom tonegangen høgtone og lågtone går ved Lillesand på Agder.
Allmenne særdrag
Det viktigaste og samlande kjennemerke på vestnorsk er at ein i dette hovudområdet ikkje finn spor av jamvektsloven. Austnorske dialekter følgjer jamvektsloven og har til dømes jamvektsinfinitivar som å værra, å gjørra og overvektsinfinitivar som å kaste og å skrive. Dette blir kalla kløyvd infinitiv. Vestnorsk har derimot eit system der alle infinitivane anten endar på -a, for eksempel å vera, å gjera, å kasta (a -mål), eller alle endar på -e, for eksempel å vere, å gjere, å kaste (e -mål). I vestnorsk har såleis ikkje ulike norrøne trykk- og kvantitetstilhøve hatt noko å seia for utviklinga av endingsvokalen i tostavingsord (som altså den austnorske jamvektsloven legg til grunn). Sjå kart.
I svake hokjønnsord ubestemt form eintal har austnorsk ofte jamvektsformer som ei viku, ei smiu, motovervektsformer som ei vise, ei kiste (kløyvde svake hokjønnsord). Vestnorsk har anten former med -a i alle, som ei veka, ei smia, ei visa, eller med endinga -e i alle, som ei veke, ei smie, ei kiste. Svake hankjønnsord endar i vestnorske dialekter på -e: ein hane, ein låve, ein stabbe.
Også i nordnorsk er det lite spor etter jamvektsloven, og difor har nordnorske dialektar av og til blitt slått saman med dei vestnorske (Skjekkeland 1997). Her i denne artikkelen brukar ein nemninga vestnorsk om dei dialektane som blir snakka sør og vest i landet, sjå ovanfor.
Andre kjennemerke
I trykkgrupper har vestnorsk trykk på adverbet: å gå 'ut og å ta 'inn og så bortetter. Austnorsk har her 'gå-ut og 'ta-inn (samandraging til eitt ord med trykk på første ordet).
Tonelag (tonem)
Tonegang (høgtone og lågtone)
Den musikalske utforminga (intonasjonen) av kvart tonem varierer i norsk. Me snakkar då om tonegangen i orda. Tonegangen kjem klarast fram i ord som sola, boka, døra (tonem-1-ord). På det vestnorske målområdet har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone. Denne tonegangen er vanleg i vestlandsk og nordnorsk. I austnorsk har slike ord låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone. Grensa mellom tonegangen høgtone og lågtone går ved Lillesand på Agder.
Vokalar og konsonantar
Vestnorsk har ofte lang vokal i norrøne kortstava ord som: vet, skot, bos (avfall), lok (lokk) der austnorsk har vett, skott/skøtt, boss og låkk med kort vokal.
Innafor vestnorsk målområde er det ein del diftongering av norrøne lange vokalar, jamfør døme som heus (hus), soul (sol), baot (båt), pao (på), dao (då).
Eit vestleg drag er det at fleire konsonantsamband held seg utan å bli assimilerte, det gjeld i ord som kveld, lang, sand, lamb. I vestnorsk finn ein også konsonantovergangar som ll til dl (adle) og nn til dn (steidn) (kalla segmentering). Jamfør også den vestnorske overgangen rn til dn (kodn, hodn) (kalla differensiering). Nokre av desse konsonantovergangane finn ein også i midlandsmåla (Hallingdal og Valdres).
I dei vestnorske dialektene har ein tradisjonelt hatt palatalisering av g og k i innlyd av ord der det i norrønt stod vokalen -i etter g/k, jamfør dialektformene bekkjen, veggjen, takje (taket), senja (senga) og så bortetter. Denne palataliseringa er på vikande front hos dei unge. Nektingsadverbet heiter likevel ikkje på heile Vestlandet, der Austlandet har former som ikke, itte eller ente.
Substantiv, verb, pronomen
Ein stor del av dei vestnorske dialektene har (som midlandsmåla) ulike endingar i bestemt form eintal av sterke og svake hokjønnsord. Det heiter då til dømes den bygdæ/bygdé/bygdi (dei sterke hokjønnsorda), men den viså/viso/visa (dei svake).
Når det gjeld formverket (morfologien), er det slik at hankjønnsord og hokjønnsord har ulik bøying i fleirtal, med typeformene fleire hesta(r) og fleire skåle(r). Noko av dette finn ein likevel også i dei austnorske fjellmåla (midlandsmåla).
Dei personlege pronomena har desse formene: I fyrste person eintal er forma eg vanleg, og i fyrste person fleirtal er det me eller mi som blir brukt. I tredje person fleirtal er det forma dei som er vanleg (der austnorsk har dæmm eller domm).
Dei sterke verba har i presens former med vokalskifte (omlyd) og innskotsvokal i endinga, døme: eg kjæm’e, eg søv’e. Presens perfektum i dei sterke verba endar på -e: har kome, har sove, har fare.
Inndeling
Det vestnorske målområdet inneheld fire undergrupper: sørleg e-mål, sørvestlandsk a-mål, nordvestlandsk e-mål og sørleg e/a-mål.
Les meir i Store norske leksikon
Litteratur
- Jahr, Ernst Håkon (red.): Den store dialektboka, Novus forlag, 1990.
- Sandøy, Helge: Norsk dialektkunnskap, 2. utg., Novus forlag, 1987.
- Skjekkeland, Martin: Dei norske dialektane, Høiskoleforlaget, 1997.
- Skjekkeland, Martin: Dialektar i Noreg. Tradisjon og fornying, Høiskoleforlaget, 2005.
- Skjekkeland, Martin: Dialektlandet, 2010, Portal forlag.
- Mæhlum, Brit og Røyneland, Unn: Det norske dialektlandskapet, Cappelen Damm Akademisk, 2012.
Kommentarar
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må være logga inn for å kommentere.