Ei stor blokk med formpressa leire blir kappa til skiver, som blir til individuelle teglsteinar etter brenninga.
Teglstein er murstein som blir framstilt ved at ein formar og brenner leire. Teglstein blir brukt til murverk, dekke på gangvegar, plassar, og liknande, som fasadestein og formstein til kunstnarleg utsmykking. Teglstein blir klassifisert etter trykkfastleik, som varierer med brenntemperatur og tilsetjingsstoff.
Ein kan òg framstille tegl med solturking (sjå adobe).
Teglstein. Skjematisk fremstilling av produksjonen i et teglverk.
Vanleg leire blir omarbeidd maskinelt og elta saman med ulike tilsetjingsstoff, som sand, sagflis, vatn og kjemikaliar. Etter lagring i 1–3 månader, pressar ein den omarbeidde leira ut gjennom munnstykke, som ein kontinuerleg streng, med tverrsnitt lik lengda og breidda til steinen. Deretter kappar ein strenger i skiver, der tjukna tilsvarar høgda på steinen.
Strengpressa teglstein blir no oftast framstilt som holtegl, med gjennomgåande hol, vanlegvis cirka 20, vinkelrett på liggjeflata til steinen. Hola gjer at steinen blir lettare og jamnare brend, og at han festar seg betre til mørtelen ved muring.
Etter turkinga blir leirsteinane brende i tunnelomnar med temperatur opp til 1100 °C. Turke- og brenneprosessen tek normalt 5–7 døgn. Under brenninga får teglet den høge fastleiken og bestandigheita si, i tillegg til den karakteristiske fargen. Ein kan òg gje teglet spesiell overflatestruktur.
Massiv teglstein har vore produsert i fem ulike brenningsgradar:
Nemningane har variert mellom Austlandet, Vestlandet og lengre nord.
Teglstein har vore framstilt anten for hand (handbanka teglstein) eller maskinelt. Sistnemnde vil utan spesiell behandling resultere i ein glatt teglstein. Ei maskinell etterlikning av handbanka teglstein er maskinbanka stein. Maskinelt framstilt tegl kan dessutan overflatebehandlast (sjå rustein). Vanlegvis har ein framstilt teglstein som massiv stein, men det er òg produsert holstein og porøs teglstein, som til dømes sterk-og-lettstein og molerstein.
I dimensjoneringa av vanleg teglstein har ein lagt vekt på tyngd, handterbarheit og korleis han kan kombinerast på ulike måtar. Breidda av to steinar pluss fuge skal svare til lengda. For mønstermuring og muring av ståande stein i bogar og band har ein tidlegare ynskt at lengda skulle svare til fire flatskift og breidda til to rullskift, men dette har ikkje vore tilfelle med normalformatet etter ca. 1840.
Norsk normalformat har vore 110x230x65 mm, med nødvendige modifikasjonar og toleransar for ulike brenningsgrader. Høgda har stundom vore redusert til 62 mm, for å kunne leggje betre til rette for skifthøgd på 75 mm (som går opp i preferansemodul 300 mm). Det har dessutan vore framstilt spesielle format, som modulstein, munkestein, teglflis og tjuvestein.
Teglstein kan delast (sjå petring).
Kunsten å lage byggjestein av brend leire er over 5000 år gammal. Bibelen gjev oss ein tidleg dokumentasjon på bruk av tegl, i Første Mosebok 11,3: «Dei sa til kvarandre: 'Kom, lat oss laga teglstein og brenna han vel!' Dei bruka tegl til murstein og jordbek til kalk.» Tidlege døme på teglbyggverk er Babels tårn (rundt 2100 fvt.) og Ishtarporten i Babylon (rundt 575 fvt.). Også grekarane og romarane brukte tegl i antikken.
Frå mellomalderen (rundt 1250) vart det brukt tegl i Noreg, hovudsakleg på Austlandet, og ofte saman med naturstein. Restar av mellomalderteglverk er funne i Oslo, Trondheim, Tønsberg og ved Valdisholm.
Norsk leire gav ved brenning raude teglsteinar, og ein brukte tilsetjingsstoff for å oppnå lysare eller mørkare valørar. På 1700-talet brukte ein i Noreg teglstein i formater omkring 105x220x45 mm. Det var eit vanleg format i Nederland og Danmark frå 1600-talet, på dansk kalla «flensborgsten». Då norske teglverk kom i gang omkring 1750, valde dei det same formatet, ofte med mindre avvik. Dette formatet med fuge gjev i murverket proporsjonane 4:2:1, som gjer at stein på høgkant passar til både to og fire skifthøgder. Slottet i Oslo, som vart mura opp i 1830-åra, var kan hende den største byggjeoppgåva i Noreg sidan mellomalderen, og dei fleste teglverk på Austlandet måtte levere stein. Arkitekt Linstow valde det meir økonomiske formatet 108x228x62, som gjev raskare framdrift. Det vart etter kvart ein uoffisiell norsk standard med namnet «Slotstegl». Seinare kom formatet 110x230x65, eit lån frå Tyskland.
Christiania fekk murtvang i 1624 og har difor hatt fleire hus av tegl enn andre norske byar. Mange hus frå 1600-talet vart bygde med tegl frå Nederland, som har gul lauparside og raud koppside. Ved muring med kryssforband, som var vanleg på den tida, vart lauparskifta for det meste gule og koppskifta raude. Folk i byen likte stripeeffekten og forsterka han ofte med gul og raud kalkfarge. Slik tegl vart brukt i Oslo Domkyrkje og mange store byhus, og stripene har ofte vorte feiltolka som resultat av muring med raud og gul tegl i annakvart skift.
Industriell teglproduksjon i Noreg har vore konsentrert til Fredrikstad og Sarpsborg, Oslo, Romerike, Drammensfjorden, Sandnes og Trondheimsfjorden. Fram til slutten av 1800-talet vart det brent tegl på ei rekkje småe gardsteglverk mange stader i landet.
Bratsberg teglverk i Lunde i Telemark vart nedlagt i 2014, som det siste av dei norske teglverka.
Kommentarar
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må være logga inn for å kommentere.