semittiske språk

Dei semittiske språka har eit felles opphav i ursemittisk, som ikkje er belagt i skrift, men som langt på veg har blitt rekonstruert med den historisk-komparative metoden. Betre kjennskap til dei konservative nysørarabiske språka, som mehrisk, har vore til stor nytte i rekonstruksjonen av det ursemittiske konsonantsystemet.

Lenge gjekk ein ut frå at den arabiske halvøya var utgangspunktet for det ursemittiske språket. Alle kjende semittiske folkevandringar har hatt utspring der. Alternative teoriar har søkt dei semittiske røtene i småfekulturane i randsonene langs den syriske ørkenen eller i Mesopotamia. Merksemda kring hypotesen om ein afroasiatisk språkfamilie har dei seinare åra gjort at forskinga har retta seg mot eit felles opphav i Nord-Afrika. Semittisk er den einaste greina av afroasiatisk som ikkje berre blir snakka i Afrika.

Hypotesen om semittisk som ei grein av ein afroasiatisk familie inneber at det lenger tilbake i tida fanst eit urafroasiatisk, som semittisk og andre greiner av afroasiatisk har opphav i.

Trass i fleire freistnader har det ikkje lukkast å rekonstruere urafroasiatisk, og dei foreslåtte rekonstruksjonane skil seg sterkt frå kvarandre. Dette tyder ikkje at hypotesen er falsifisert, men at urafroasiatisk blei snakka for så lenge sidan — truleg godt over 10 000 år — at ein rekonstruksjon kan vere umogeleg.

Austsemittisk (også kjent som mesopotamisk semittisk) omfattar to språk:

• akkadisk (3000–100 evt.), med dei yngre dialektane assyrisk og babylonsk.
• eblaittisk, kjent frå 4500 år gamle innskrifter i oldtidsbyen Ebla.

Om eblaittisk skal klassifiserast som eit eige språk eller som ein dialekt av akkadisk, er omdiskutert.

Vestsemittisk omfattar sentralsemittisk og sørsemittisk.

Sentralsemittisk har to greiner:

• Arabisk
• Nordvestsemittisk, med tre greiner:
  • Ugarittisk (14.–13. hundreår fvt.). Dei viktigaste funna er kileskriftinskripsjonar frå Ras Shamra.
  • Kanaaneisk
    • Hebraisk (belagt frå 12. hundreår fvt.). Språket blei gjenoppliva som talespråk i det moderne Israel.
    • Fønikisk (12.–1. hundreår fvt.). Språket hadde historisk stor spreiing rundt Middelhavet.
    • Moabittisk
    • Ammonittisk
    • Amarna
  • Arameisk, medrekna det kristne kyrkjespråket syrisk (belagt frå 11. hundreår fvt.). I dag står det berre att mindre arameisktalande enklavar i Syria og Irak.

Sørsemittisk har ei austleg og ei vestleg grein:

• Austleg sørsemittisk
  • Sokotrisk
  • Ny-sørarabisk
    • Mehrisk
    • Harsusisk
    • Jibbalisk
• Vestleg sørsemittisk
  • Gamal-sørarabisk, belagt frå ca. 500 fvt.
  • Etiopisk semittisk (etiosemittisk)
    • Nordetiopisk semittisk
      • Ge'ez
      • Tigré
      • Tigrinsk
      • Dahalik
    • Søretiopisk semittisk
      • Transvers søretiopisk
        • Amharisk-argobba
          • Amharisk
          • Argobba
        • Harari-austgurage
          • Harari
          • Silt'e
          • Wolane
          • Zay
      • Ytre søretiopisk
        • n-gruppa
          • Gafat
          • Kistane
        • tt-gruppa
          • Muher
          • Vestgurage
            • Inor
            • Mesmes
            • Mesqan
            • Sebat Bet-gurage

Dei fleste språka har dei faryngale frikativane [ħ] (ustemd) og [ʕ] (stemd). Nokre språk, som akkadisk og amharisk, har mista dei.

Dei fleste har seriar med konsonantar der éin er stemd, éin er ustemd og éin er faryngalisert (som i arabisk) eller ejektiv (som i amharisk):

• arabisk د [d], ت [t], ط [tˤ]
• amharisk ደ [d], ተ [t], ጠ [t’]

Systemet med ejektiv er det eldste og er rekonstruert for ursemittisk. Sentralsemittisk har erstatta ejektivane med faryngaliserte konsonantar.

Når det gjeld ordstrukturen, blir til dømes tre konsonantar («rotkonsonantar») kombinerte for å gi ei grunnleggjande betydning, og kombinasjonen blir modifisert ved hjelp av eit regelmessig system av ulike vokalmønster og affiks for å danne enkeltord. Her er nokre døme frå babylonsk:

• šarāqu 'å stele' ⇒ šarrāqu 'tjuv'
• ekēlu 'å vere mørk' ⇒ uklu 'mørker'
• šuttu 'draum' (av eldre šuntu) ⇒ šunātu 'draumar'
• abu 'far' ⇒ abbū 'fedrar'

I verbalsystemet er aspekt meir sentralt enn tempus. Det er vanleg å skilje mellom aspekta imperfektiv og perfektiv. Her er eit bibelhebtaisk døme frå 1. Mosebok, 1,1, der verbforma בָּרָ֣א bårå 'skapte' ikkje er ei preterimtum-form som på norsk, men ei perfektiv-form:

בְּרֵאשִׁ֖ית בָּרָ֣א אֱלֹהִ֑ים אֵ֥ת הַשָּׁמַ֖יִם וְאֵ֥ת הָאָֽרֶץ

bǝrešit₁ bårå₂ ʔǝlohim₃ ʔæt₄ haššåmajim₅ wǝʔæt håʔåræs’₇

I-opphavet₁ skapte₂ Gud₃ objekt₄ himmelen₅ og-objekt₆ jorda₇.

Objektsmarkøren, på hebraisk ʔæt, er eit typisk nordvestsemittisk drag.

Semittisk hadde opphavleg leddstillinga VSO (verbal – subjekt – objekt), og slik er det i hovudsak framleis, men moderne etiopiske semittiske språk (i motsetnad til eldre, som geez), har leddstillinga SOV (subjekt – objekt – verb).

I nomenfrasar hadde opphavleg semittisk adjektivet etter substantivet. Også dette gjeld framleis, bortsett frå i moderne etiopiske semittiske språk.

Særutviklinga i moderne etiopisk semittisk er påverknad frå kusjittisk.

Dei semittiske språka har også mykje av ordtilfanget felles. Den felles arven av tidlege «kulturord» ser ut til å spegle ein sivilisasjon i overgangen mellom nomadisk og fastbuande levesett.