målreising

Målreisinga i Noreg starta med arbeidet til Ivar Aasen (1813–1896) midt på 1800-talet og blei gradvis organisert i det vi kallar målrørsla. Målrørsla har hatt som mål å reisa det nynorske skriftmålet til full respekt og fulle rettar på alle område av samfunnet.

Tidleg på 1800-talet blei bøndene viktige i kampen for demokratiet og den nasjonale frigjeringa. Som ledd i styrkinga av sjølvtilliten og sjølvrespekten til bøndene var det at dei folkelege rørslene oppstod. Dei representerte og representer framleis i dag tre motkulturar på det språklege, religiøse og alkoholpolitiske området. Nynorsken og målrørsla utfordra embetsmennene sitt danske mål. Lekmannsrørsla utfordra embetsmennene (prestane) sitt forkynningsmonopol, og fråhaldsrørsla utfordra embetsstanden sin alkoholkultur.

Med Grunnlova i 1814 var Noreg blitt ein fri og sjølvstendig nasjon. Nå gjaldt det om å tydeleggjera denne fridommen og finna fram til nasjonale symbol og kjennemerke. Det var ein norsk elite av kunstnarar, politikarar og embetsmenn som tidleg på 1800-talet starta leitinga etter det «ekte» norske. Dei søkte i folkekulturen, i historia og i språket. Sentralt i den romantiske ideologien som rådde på denne tida, var det synet at eit folk hadde ånd og sjel. Det var denne ånda og sjela som prega folket, og det nasjonale språket var den viktigaste komponenten i «folkesjela».

Sjølv om Noreg var blitt ein sjølvstendig nasjon, brukte me på 1800-talet dansk som skriftspråk. Store delar av overklassa kjende det som smertefullt at me etter lausrivinga frå Danmark ikkje hadde eit nasjonalt skriftmål. Å finna fram til vårt eige språk blei viktig i søkinga etter «folkeidentiteten». Det kom fram to ulike syn på korleis me skulle få etablert eit norsk skriftmål som kunne erstatta det danske. Eitt syn var at ein burde få til ei gradvis fornorsking av dansken, og den viktigaste talsmannen for denne reformlinja blei Knud Knudsen (1812–1895). Det andre synet var å starta på nytt og få fram eit heilt nytt norsk skriftmål bygt på dei norske dialektane – det er dette som blir kalla målreising.

Det var Ivar Aasen som tok på seg å finna ut om dei norske dialektane kunne brukast som grunnlag for eit norsk skriftmål. For Aasen var det viktig at det nye skriftmålet skulle byggja på alle dialektane i Noreg. Det nye skriftmålet skulle vera ein fellesnemnar for det talte målet i Noreg. Han var interessert i å få fram det særeigne norske i talemålet, og han framheva dei særdraga i språket som låg lengst borte frå dansk. Derfor blei det i praksis bygdedialektane han bygde språket på. Han såg bort frå dialektane i byane fordi dei etter hans og samtidas syn var oppblanda med trekk frå dansk skriftmål og dermed ikkje så brukbare som grunnlag for eit norsk skriftmål.

I 1842 fekk Aasen stipend frå Vitskapsselskapet i Trondheim, og i tida 1842–1846 reiste han rundt i landet og samla inn opplysningar om talemålet. Gradvis gjekk han så i gang med å konstruera eit nytt norsk skriftmål bygt på det systemet han fann i bygdemåla. I 1848 gav han ut ein fullstendig norsk grammatikk, Det norske Folkesprogs Grammatik, og i 1850 kom Ordbog over det norske Folkesprog, med rundt 25 000 oppslagsord.

Det såkalla landsmålet som Aasen skapte, var prega av system og konsekvens, det hadde ei fast form. Han hadde som prinsipp å ikkje ta inn i landsmålet gammalnorske former som hadde gått av bruk i alle dialektane. Den overordna ideen for Aasen var at det nye skriftmålet skulle vera norsk slik det blei talt i samtida hans. Namnet landsmål blei endra til nynorsk i 1929.

På Aasens tid nytta ein nemninga «almuen» (allmugen) om den sosiale gruppa som bestod av bønder, fiskarar, handverksfolk og andre. Aasen identifiserte seg med allmugen (særleg bøndene), og det var denne klassa han ville gje språkleg og sosial oppreising. Bondemålet var det språket som hadde lågast prestisje på den tida. Det blei sett på som ei forvansking og ei fordreiing av skriftspråket. Aasen ville at dette språket nå skulle bli heva til nasjonal norm.

Borgarskapet og bøndene kunne møtast i interessa for det nasjonale, men dei to gruppene la ulikt innhald i omgrepet nasjonal. Borgarskapet var mest interessert i formelle nasjonale kjennemerke som eige språk, eigen musikk, eiga historie og så bortetter. Dette skulle gje Noreg rang som fri nasjon i forhold til Danmark og andre europeiske land. For bøndene derimot førte Aasens språkarbeid til at dei blei meir medvitne om eigen klasseidentitet og om dei rettane dei burde ha i denne nye nasjonen.

Dei første som tok i bruk landsmålet til Ivar Aasen, var ei gruppe målmenn frå handelsborgarskapet i Bergen. Leiaren deira var Henrik Krohn (1826–1879). Desse folka skreiv eit stivt og konservativt landsmål som låg langt nærare norrønt enn det Aasen hadde lagt fram.

Viktigare for målsaka blei det at diktaren og journalisten Aasmund Olavsson Vinje (1818–1870) tok i bruk landsmålet i 1858. Det språket han skreiv, bygde på Aasens normal, men Vinje tok inn fleire ord frå telemålet, og han laga også nye ord. Han gav ut den første avisa på landsmål, Dølen. Vinje gjorde ein banebrytande innsats for utviklinga av landsmålet som eit levande bruksmål.

I Christiania blei Det Norske Samlaget skipa i 1868, i dag kjent som forlaget Det Norske Samlaget. Opphavleg var dette eit samtalelag og ei pressgruppe for landsmålet. Bokutgjeving på landsmål var ei sentral oppgåve for laget. Samlaget var viktig for politikken og strategiutviklinga i målrørsla dei komande tiåra.

Arne Garborg (1851–1924) blei frå 1870-talet og utover den ideologiske leiaren for målrørsla, som journalist, lærar og diktar. Han var bondeson frå Jæren og såg målreisinga som ein del av bøndene si klassereising. Garborg skipa landsmålsbladet Fedraheimen i 1877, og han var den første redaktøren av bladet. Han var også formann i Samlaget.

Ivar Aasen bygde sitt landsmål på dialektane. Stortinget gjorde eit vedtak i 1878 der det heitte at elevane i skulen skulle kunna bruka sin dialekt i den munnlege opplæringa. Vedtaket lydde slik: «Undervisningen i Almueskolen bør saavidt mulig meddeles paa Børnenes eget Talemaal.» Stortingsvedtaket var med på å støtta opp om Aasens språkarbeid.

Partiet Venstre sin innmarsj i politikken blei viktig for målreisinga. Med statsminister Johan Sverdrups ivrige hjelp blei landsmålet i 1885 prinsipielt sidestilt med dansk-norsken, slik at elevane nå kunne læra å skriva på anten dansk-norsk eller på landsmål. I 1890 gjekk dei første skulane (Bygland og Modalen) over til landsmål som opplæringsmål. Fram mot hundreårsskiftet og vidare utover på 1900-talet går stadig fleire skulekrinsar over til landsmål.

Noregs Mållag blei skipa den 5. februar 1906. Dei arbeidde for å styrka bruken av landsmål på alle samfunnsområde. Med unionsoppløysinga 7. juni 1905 var striden for nasjonalt sjølvstyre ført til endes. For målreisinga verka unionsoppløysinga som forløysar og inspirasjon til vidare arbeid. Målsaka hadde heilt frå Ivar Aasens dagar blitt sett på som ein viktig del av kampen for nasjonalt sjølvstende. I tillegg var målstriden ein kamp for sosial rettferd og folkeopplysning. Mange såg det slik at den nyvunne politiske fridommen i 1905 også kravde ei språkleg frigjering og opprør mot det rådande dansk-norske skriftmålet til makthavarane.

For å nå fram med krava sine om større rettar for landsmålet i samfunnet, måtte målrørsla knyta band til politiske parti. Her blei det naturleg å satsa på Venstre, det partiet som hadde gått lengst i å støtta målkrava tidlegare. Dei nasjonale og demokratiske argumenta som målrørsla stod for, gjekk rett inn i Venstres ideologi.

Målsaka arbeidde i medvind i tiåra framover. Skulekrins etter skulekrins gjekk over til å bruka landsmål i opplæringa. Fram til og med 1907 hadde i alt 800 skulekrinsar tatt i bruk landsmålet – i 1908 kom det til ikkje mindre enn 445 nye krinsar på eitt år.

I 1907 vedtok Stortinget at gymnasa skulle ha ei obligatorisk skriftleg prøve i sidemålet, det vil seia det målet elevane ikkje hadde som opplæringsmål. Gymnasa var på byrjinga av 1900-talet typiske by-skular der dei fleste elevane kom frå borgar- og embetsmannsmiljø, og dei skeiv på dansk-norsk. Difor reagerte mange på kravet om at elevane nå skulle ha landsmål i tillegg til det «almindelige Skrift- og Bogsproget». Tilhengjarane av skriftleg sidemål brukte pedagogiske argument: Opplæring i landsmål ville letta kunnskapsinnlæringa for elevar med dialektbakgrunn. Dersom denne undervisninga blei uført på rett måte, ville dette også gje eit betre riksmål, blei det sagt.

Den neste store målpolitiske saka som kom opp, var landsgymnassaka. Det var Norigs Ungdomslag som først fremja kravet om eigne fireårige gymnas for landsungdommen, såkalla «heilnorske skular». I 1914 blei det fleirtal i Stortinget for opprettinga av dette skuleslaget, og i 1916 fekk me det første landsgymnaset på Voss.

Det Norske Teatret blei skipa i Oslo i 1912, med dialektar og landsmål som scenespråk. Også i kyrkja vann landsmålet terreng. Det Nye Testamentet blei omsett til landsmål i 1899, og heile Bibelen kom på landsmål i 1921. Dette var ei viktig hending, for Bibelen var folkelesnad og allemannseige. Salmane til Elias Blix blei mykje brukte. I 1925 var også Nynorsk salmebok ferdig.

Utover i 1920- og 1930-åra blei Arbeidarpartiet ein maktfaktor i Stortinget. Så langt hadde partiet hatt ein påfallande mangel på interesse for språkspørsmålet. Med Halvdan Koht (1873–1965) kom noko nytt inn i arbeidarrørsla. Koht understreka at språkspørsmålet var viktig for arbeidsfolk, ja, han sa det så sterkt som at «striden for folkemålet er kultursida av arbeidarreisinga». Koht er også ein av dei personane som særleg bar fram samnorsktanken i 1930-åra.

Samnorskpolitikken gjekk ut på å føra dei to målformene landsmål og riksmål nærare saman. Rettskrivingsreforma i 1938 representerer høgdepunktet i språkreguleringa i retninga mot samnorsk. Nå blei ei mengd former med bakgrunn i dialektane på Austlandet tekne inn i bokmålet, til dømes lauv, fram, etter, snø, språk, mjølk, senga, døra, barna, dyra, mjølka, kasta. Etter rettskrivingsreforma i 1938 bygde det seg opp eit politisk stormvêr mot samnorskformene (særleg a-formene) som nå var blitt obligatoriske i bokmålet. Denne misnøya med bokmålet førte til ny framgang for nynorsk i folkeskulen. Meir enn 900 krinsar gjekk over til nynorsk på to år. Framgangen varte heilt fram til 1944, då 34,1 prosent av skuleelevane hadde nynorsk som opplæringsmål.

Etterkrigstida var ei tid med økonomisk vekst og høgkonjunkturar. Industri og kapital blei for det meste sentralisert til byar og tettstader. Avfolking truga mange bygdesamfunn. I kulturlivet blei film og radio viktige, og teikneseriar og kulørt vekepresse blei folkelesnad. Desse endringane i samfunnet gav dårlege livsvilkår for målreisinga. I den offentlege forvaltinga var det i prinsippet jamstelling mellom dei to målformene, men jamstellinga blei på langt nær etterlevd. I statskanalen NRK kunne politikarane på ein sterkare måte styra språkpolitikken. I 1971 fekk me det kjende vedtaket som sa at NRK skulle sikta mot 25 prosent nynorsk i dei riksdekkande programma.

Ved skulesentraliseringa på 1960-talet måtte fleire krinsar byta opplæringsmål frå nynorsk til bokmål. Årsaka var at mange utkantskular med nynorsk som opplæringsmål blei nedlagde, og elevane blei overførte til store sentralskular med bokmål som skulemål. Utan nokon form for røysting måtte nynorskelevane gå over til bokmål. I tida etter 1945 var folk mykje opptekne av materiell velstand, og språkspørsmålet kom i bakgrunnen.

I 1970 hadde 17,9 prosent av grunnskuleelevane her i landet nynorsk som opplæringsmål. I dag (2014) er prosenttalet på 14. I «kjerneområdet» til nynorsken, det vil seie Vestlandet, frå Rogaland til Sunnmøre, held nynorsken seg særleg godt både som skulemål og bruksmål i administrasjon og lokalpressa.

I dag handlar målstriden til dømes om elevane i den vidaregåande skulen skal ha skriftleg eksamen i sidemål. I dei nasjonale avisene er nynorsk framleis lite brukt. Slik er det også i mange av regionavisene. Berre på Vestlandet held regionavisene stand og brukar nynorsk i redaksjonelt arbeid. Målrørsla arbeider aktivt for å auka bruken av nynorsk i dagspressa.

Bruken av nynorsk i det offentlege rommet har auka, ikkje minst ved at TV 2 kom på banen med mange nynorskbrukarar. Nynorsken står sterkt i kulturlivet. Det norske teateret er her ein viktig institusjon. Mange skjønnlitterære bøker kjem på nynorsk kvart år. Nynorskforfattaren Jon Olav Fosse (født 1959) blir i dag rekna som vår største dramatikar etter Henrik Ibsen (1828–1906). Næringslivet er ikkje lenger like negativ til nynorsk, og nynorsken har støtte i dei fleste politiske partia. Nynorsk skriftspråk er stort sett godteke som uttrykk for ein viktig del av den norske kulturen. Ein har godteke at me har to sidestilte målformer her i landet, og at dette kan sjåast som ein kulturell rikdom for nasjonen Noreg.

• nynorsk
• bokmål
• dansk-norsk

• Almenningen, Olaf mfl.: Målreising i 75 år. Oslo. Fonna forlag, 1981.
• Nesse, Agnete: Innføring i norsk språkhistorie. Oslo. Cappelen Damm Akademisk, 2013.
• Skjekkeland, Martin: Språk og kultur. Vegar inn i det norske språksamfunnet (særleg kap. 1). Kristiansand. Portal forlag, 2012.
• Stortingsvedtaket 1878: «Undervisningen i Almueskolen bør saavidt mulig meddeles paa Børnenes eget Talemaal.»: Indst. O. No. 36. Indstilling frå Kirkekomiteen angaaende et af Repræsentanten J. Sverdrup med Flere fremsat Forslag til Lov angaaende Forandringer i og Tillæg til Lov om Almueskolevæsenet paa Landet af 16de Mai 1860. Dokument no. 8, II.
• Torp, Arne og Vikør, Lars S.: Hovuddrag i norsk språkhistorie. Oslo. Gyldendal Akademisk, 2011.
• Walton, Stephen J. (red.): Om grunnlaget for norsk målreising. Voss. Vestanbok forlag, 1984