koptisk

Koptisk høyrer til den egyptiske greina av den afroasiatiske språkfamilien. Dei andre greinene av denne familien er etter vanleg oppfatning semittisk, berbersk, tsjadisk, kusjittisk og omotisk.

Egyptisk står nærmast berbersk, semittisk og bedsja. Bedsja, som blir snakka i Egypt, Sudan og Eritrea, blir rekna som eit kusjittisk språk, men det er usikkert om kusjittisk berre utgjer éi grein av afroasiatisk.

Koptisk hadde seks hovuddialektar: akhmimisk i Øvre Egypt (i sør), bohairisk i den vestre delen av Nildeltaet og Aleksandria, fajjumsk i Fajjum-oasen, lykopolitansk i Nedre Egypt (i nord), oksyrynkisk eller mesokemisk i Midtre Egypt og sahidisk, med sentrum i Teben i Øvre Egypt. Dei viktigaste dialektane er bohairisk og sahidisk. Denne artikkelen tek utgangspunkt i sahidisk.

Koptisk er det siste historiske stadiet av det egyptiske språket, som er kjent frå skriftlege kjelder gjennom meir enn 4000 år. Dette er dei historiske stadia til egyptisk:

Tidlegare egyptisk, 3000–1300 fvt.:

• Gamalegyptisk, 3000–2000 fvt.
• Mellomegyptisk, 2000– 300 fvt.

Seinare egyptisk, 1300 fvt.–1300 evt.:

• Sein egyptisk, 1300–700 fvt.
• Demotisk, 700 fvt.–400-talet evt.
• Koptisk, 300-talet til 1300-talet evt.

Mellomegyptisk blei brukt i religiøse tekstar i over 1500 år etter 1300 fvt. og blir då kalla sein mellomegyptisk.

Koptiske ord blir i liten grad bøygde, og grammatisk informasjon kjem først og fremst til uttrykk i partiklar som står framfor substantiv, adjektiv og verb. Her er formene til substantiva maʔū ⲙⲁⲁⲩ 'mor' og jōt ⲉⲓⲱⲧ 'far':

Formene viser at koptisk skil mellom ubundne og bundne former og mellom eintal og fleirtal. Det er vidare eit skilje mellom hokjønn og hankjønn i bunde eintal: t‑ ⲧ‑ i hokjønn og p‑ ⲡ‑ i hankjønn.

Når adjektiv blir nytta substantivisk, tek dei partiklane i tabellen ovanfor, som i ǝn‑bǝrre ⲛ︤ⲃⲣ︤ⲣⲉ 'dei nye'. Attributive adjektiv står oftast etter substantivet og tek ein eigen attributiv-partikkel, n‑ ⲛ‑ som i p‑tah ǝn‑bǝrre ⲡⲧⲁϩ ⲛ︤ⲃⲣ︤ⲣⲉ 'det nye landet', der p‑tah ⲡⲧⲁϩ tyder 'landet'.

På same måten er det med verbet, som i desse setningane, der verba står på grå bakgrunn, i ei form som blir kalla infinitiv:

ⲁⲫⲓⲗⲓⲡⲡⲟⲥ ⲟⲩⲱⲛ ⲛ︤ⲣⲱϥ ⲉⲁϥⲁⲣⲭⲉⲓ 'Filip opna munnen sin og byrja' aphīlīppos wōn ǝnrōf eafarkhī

ⲁⲓϯⲃⲁⲡⲧⲓⲥⲙⲁ ⲛⲏⲧⲛ︤ ϩⲛ︤ⲟⲩⲙⲟⲟⲩ 'Eg har døypt dykk med vatn' (Markus 1,8) aītībaptīsma nētǝn hǝnūmow

Framfor verbet finn vi subjektet og partiklar som uttrykkjer tid (tempus), aspekt og om setninga er stadfestande eller nektande.

Tabellen viser dei tretti bokstavane i det koptiske alfabetet når ein skriv den sahidiske dialekten, med den uttalen som til vanleg blir presentert i moderne grammatikkar. Dei 24 første bokstavane, frå ⲁ til ⲱ, kjem frå det greske alfabet. Dei seks siste, frå ϣ til ϯ, er lånte frå den demotiske skrifta. Vokallengd er markert med makron ( ̄ ) i transkripsjonen, til dømes ē.

Dei fleste konsonantane har to uttalemåtar, ein ikkje-stavingsberande uttale, presentert i kolonne A, og ein stavingsberande uttale, presentert i kolonne B. Den ikkje-stavingsberande uttalen av ⲕ finn vi til dømes i kōt ⲕⲱⲧ 'byggje' og den stavingsberande uttalen i til dømes tǝkto ⲧⲕ︤ⲧⲟ 'gå rundt'. Det er vanleg, men ikkje konsekvent gjennomført, å setje ein strek over konsonantar med stavingsberande uttale. Streken står rett over bokstaven eller litt til venstre. I staden for ein vassrett strek kan ein òg nytte ein skråstrek, til dømes ⲧ̀ⲕⲧⲟ.

I tillegg finst det ein glottal lukkelyd, [ʔ], som blir skriven ved å doble bokstaven for den føregåande vokalen – jamfør tōʔbe ⲧⲱⲱⲃⲉ 'murstein' i avsnittet om ordhistorie.

Trykket ligg på ei av dei to siste stavingane i eit ord.

Det koptiske ordet tōʔbe ⲧⲱⲱⲃⲉ tydde 'murstein' og kan sporast tilbake til mellomegyptisk ɟbt.

Mursteinar i det gamle Egypt var laga av soltørka leire blanda med sand, ofte også blanda med halm eller anna organisk materiale. Slike mursteinar er framleis i bruk over store delar av Vest-Asia, Nord-Afrika, Vest-Afrika, Sør-Amerika, Mellom-Amerika, det sørlege USA og Spania.

Ordet blei lånt inn i arabisk som ṭūbaطوبة . Derfrå kom det vidare til katalansk som tova og til kastiljansk (spansk) som adobe. Den kastiljanske forma er lånt frå den arabiske forma med bunden artikkel: aṭ-ṭūba الطوبة. Frå kastiljansk tok ordet vegen inn i engelsk som adobe, og derfrå vidare til mange andre europeiske språk, også norsk, som namn på murstein laga etter den same eldgamle metoden som i det gamle Egypt.

• koptisk litteratur
• koptarar
• egyptisk
• Det gamle Egypt

• James P. Allen: The Ancient Egyptian Language. An Historical Study. Cambridge 2013
• Jaroslav Černý: Coptic Etymological Dictionary. Cambridge, London, New York og Melbourne 1976
• Bentley Layton: Coptic in 20 Lessons. Introduction to Sahidic Coptic With Exercises & Vocabularies. Leuven, Paris og Dudley 2007
• Antonio Loprieno: Ancient Egyptian. A linguistic introduction. Cambridge 1995
• Nabil Mattar: A Study in Bohairic Coptic. Pasadena 1990
• Richard Smith: A Concise Coptic-English Lexicon. 2. utg. Atlanta 1999
• C.C. Walters: An Elementary Coptic Grammar of the Sahidic Dialect. Warminster 1972
• Ahmad Abdel-Hamid Youssef: From Pharaoh's Lips. Ancient Egyptian Language in the Arabic of Today. Kairo og New York 2003