bantuspråk

Bantuspråk omfattar dei alle fleste afrikanske språka som blir snakka på det afrikanske kontinentet mellom 5° nord og Kapp det gode håp. Dei nordlegaste landa med bantuspråk er Kamerun, Den sentralafrikanske republikken, Den demokratiske republikken Kongo, Uganda, Kenya og Somalia. Alle afrikanske land sønnanfor desse har først og fremst bantuspråk.

Sjølv om bantuspråka er utbreidde over eit stort geografisk område, utgjer dei stort sett ei homogen gruppe, bortsett frå nokre språk i det uklare overgangsområdet i Kamerun mellom bantuspråk og andre bantoide språk.

Det var den sørafrikanske språkforskaren Wilhelm H. I. Bleek (1827–1875) som gav språkgruppa namnet bantu, som på nokre bantuspråk er fleirtal av muntu 'menneske'. Tabellen viser korleis desse orda ser ut på ein del bantuspråk:

Bokstav+tal-sekvensane i kolonnen under «№» er forklarte i avsnittet Intern klassifikasjon.

Bantuspråka er historisk i nær slekt med kvarandre, og høyrer til språkfamilien niger-kongospråk. Inndelinga av niger-kongospråka er omdiskutert og mykje er enno svært uklart. Dette oppsettet gir likevel eit inntrykk av kvar i familien bantuspråka høyrer heime:

1. Niger-kongospråk har fem greiner: kordofansk, mande, dogon, idsjoid, atlantisk-kongospråk.
2. Atlantisk-kongospråk har to greiner: atlantisk og volta-kongospråk.
3. Volta-kongospråk har to greiner: nord-volta-kongospråk og sør-volta-kongospråk.
4. Sør-volta-kongospråk har to greiner: kwa og benue-kongospråk.
5. Benue-kongospråk har to greiner: vest-benue-kongospråka og aust-benue-kongospråk.
6. Aust-benue-kongospråk har to greiner: platoid og bantoid-cross-språk.
7. Bantoid-cross-språk har to greiner: cross-river-språk og bantoide språk.
8. Bantoide språk har to greiner: nord-bantoid og sør-bantoid.
9. Sør-bantoid har fem greiner: dsjarawan, tivoid, beboid, ekoid, grassland og bantu.

Grensa mellom bantu og andre sørbantoide språk er uklar, fordi ein ikkje har funne nokre klare kriterium for å skilje dei frå kvarandre.

Det har vist seg vanskeleg å dele bantuspråka i undergrupper, og i staden er det vanlege å bruke den inndelinga i 16 soner på eit reint geografisk grunnlag som Malcolm Guthrie innførte i 1948 (sjå litteraturlista), som vist på kartet til høgre, der kvar bokstav står for ei sone. Innanfor dette systemet har alle språka ein kode, med ein bokstav pluss eit tosifra tal. Til dømes har swahili koden G40, zulu koden S42 og subiya (sjå avsnittet Språklege særdrag) koden K42.

Språknamn på bantuspråk er substantiv, og har difor eit prefiks som viser kva genus dei høyrer til, i dei fleste tilfelle genuset ⅞ (tala er forklarte i avsnittet Genus nedanfor), som i urbantu hadde prefikset *kɪ-. For å lage norske namn på desse språka tar vi i dei fleste tilfelle bort prefikset, som i desse eksempla

Nokre særdrag ved bantuspråka er her framstilte med eksempel frå subiya (ikuhane), som blir snakka av rundt 32 000 menneske i Caprivi-stripa i Namibia og av rundt 8000 menneske i Botswana og Zambia. Subiya er beskrive av Edouard Jacottet (1896) og Rolf Theil (1983); sjå litteraturlista.

Den sørafrikanske språkforskaren Wilhelm H. I. Bleek (1827–1875) blir rekna som grunnleggjaren av det komparative studiet av bantuspråka. I boka The languages of Mozambique (1856) identifiserte han ikkje berre bantuspråka som ei gruppe, men også slektskapen deira med andre språk i den familien som vi no kallar niger-kongospråk, medrekna kordofansk. Hovudverket hans er Comparative grammar of South African languages 1–2 (1862–1869). Det var Bleek som innførte den nummereringa av nominalklassane som framleis er i bruk.

I 1899 gav den tyske språkforskaren Carl Meinhof (1857–1944) ut boka Grundriss einer Lautlehre der Bantusprachen, som fekk det historisk-komparative studiet av bantuspråka opp på eit fagleg nivå som kan jamførast med studiet av indoeuropeiske språk. Meinhof presenterte her ein rekonstruksjon av urbantu, det grunnspråket som alle bantuspråk stammar frå. Sju år seinare gav han ut Grundzüge einer vergleichenden Grammatik der Bantusprachen (1906).

Med nokre mindre justeringar blir urbantu-rekonstruksjonane til Meinhof framleis rekna som gyldige, og dei blei i hovudsak stadfesta av dei omfattande studia til den britiske språkforskaren Malcolm Guthrie (1903–1972), som gav ut det store verket Comparative Bantu 1–4 (1967–1971). Guthrie innførte som tidlegare nemnt den geografiske klassifikasjonen av bantuspråka i 16 soner i boka The classification of the Bantu languages ( 1948).

Belgiaren Achille Emile Meeussen (1912–1978) gav i ei rekkje publikasjonar viktige bidrag til det historisk-komparative studiet av bantuspråka, og viktigast er artikkelen «Bantu grammatical reconstructions» (1967) og boka Bantu lexical reconstructions (1969).

Viktig og nyttig for studiet av bantuspråka er The Bantu languages, eit verk på 708 sider som britisk-kanadiske Derek Nurse og franske Gérard Philippson gav ut i 2003, med artiklar om mellom anna fonologiske, morfologiske og syntaktiske aspekt ved bantuspråka, i tillegg til 17 kapittel om ulike bantuspråk og -språkgrupper.

• språk i Afrika
• språkfamilie

• Achille Emile Meeussen. Bantu grammatical reconstructions. Africana Linguistica 3: 80–122.
• Achille Emile Meeussen. Bantu lexical reconstructions. Tervuren 1969.
• Carl Meinhof. Grundriss einer Lautlehre der Bantusprachen. Berlin 1899. Revidert utgåve 1910.
• Carl Meinhof. Grundzüge einer vergleichenden Grammatik der Bantusprachen. Berlin 1906. Revidert utgåve 1948.
• Derek Nurse and Gérard Philippson (eds.). The Bantu languages. London / New York 2003.
• Edouard Jacottet. Grammaires soubiya et louyi. Études sur les langues du Haut-Zambèze. Première partie. Paris 1896.
• Malcolm Guthrie. The classification of the Bantu languages. London 1948. Reprint 1967.
• Malcolm Guthrie. Comparative Bantu 1–4. Farnborough 1967–1971.
• Rolf Theil (Endresen). Towards a grammar of Subiya. (For Namibiaforeningen på Elverum.) Nittedal 1983.
• Wilhelm H. I. Bleek. The languages of Mozambique. London 1856.
• Wilhelm H. I. Bleek. Comparative grammar of South African languages 1–2. Cape Town / London 1862–1869.