Tomas Espedal

Espedal skreiv fleire bøker før han fann si eiga litterære røyst. Romanane En vill flukt av parfymer, Jeg vil bo i mitt navn (1990), Hun og jeg (1991) og Hotel Norge (1995) vitnar om ein språkleg gåverik forfattar som enno ikkje har funne ei høveleg form. Paradoksalt nok er det nettopp ei form som utforskar og utfordrar litterære former som blir Espedal sitt kjennemerke. I Blond (1996) heiter forteljaren Tomas, og i den sjølvbiografiske trilogien – Biografi (1999), Dagbok (2003) og Brev (2005) – utforskar han dei sjølvbiografiske sjangrane. I tillegg til at romanane bryner seg på andre sjangrar, utfordrar dei òg meir generelt skiljet mellom litteratur og liv.

I den sjølvbiografiske trilogien presenterer han òg ei rekkje tema og motiv som går att i bøkene han har skrive seinare. Det er altså ein klar samanheng mellom bøkene til Espedal. Dei handlar om sorg og tap – både kjærleikssorg og sorg over dei som har gått bort – om skriving som eit arbeid, om bøker, forfattarar og tilhøvet mellom liv og litteratur, kunst og røyndom.

Særleg Gå. Eller kunsten å leve et vilt og poetisk liv (2006) har fått stor merksemd. Det er ei reiseskildring, men òg ein vedkjenningsroman, der Espedal prøver å gå av seg sorga som råka han i den sjølvbiografiske trilogien. Han driv den romantiske sjølvmytologiseringa langt, i samtale med mellom andre Arthur Rimbaud og Jean-Jacques Rousseau, Friedrich Nietzsche og Friedrich Hölderlin, Søren Kierkegaard og Olav Nygard. Ferda går frå Bergen sentrum mot Sognefjorden, og seinare ut i verda – til Frankrike, Hellas og Tyrkia. Espedal går og går – han går i hundane, han går på fylla, men sorga og einsemda går aldri heilt over. Dette er temaet også i den sin neste romanen, Imot kunsten (2009).

Espedal sin litteratur er påverka av ei rekkje franske poetar og forfattarar. Særleg Marguerite Duras, Jacques Roubaud og Emmanuel Hocquard synest å ha spela ei viktig rolle for forfattarskapen hans. Dette er ikkje alltid ein direkte og eintydig påverknad, for ingen av desse forfattarane kan seiast å vere romantikarar, medan Espedal er nettopp det. Han fyller setningar og avsnitt til randa med patos og lèt seg sjølv – mennesket og forfattaren – stå i sentrum, kompromisslaust og rått. Det er sterke hendingar og livssituasjonar som dannar ramma for Imot kunsten (2009). I denne boka har kona til forteljaren døydd, og han må vere både far og mor for to små døtrer. Imot kunsten er ei bok om sorg og omsorg, slekt og familie, arbeid og kvardag, om å flytte eller bli verande der ein er.

Også eldre franske forfattarar har påverka Espedal, til dømes Pierre Abélard. I Imot naturen (2011) skriv Espedal si eiga kjærleikssorg opp imot Abélard si kjende brevveksling med Héloïse, den unge eleven og elskaren hans. Også Espedal skriv om den vanskelege kjærleiken til ei yngre kvinne, og den fleirtydige tittelen spelar med. Handlar dei i tråd med naturen, eller er denne kjærleiken tvert om naturstridig? Espedal legg seg nær på klisjéutsette kjensler og situasjonar, men maktar å halde liv i dei, gjere dei attkjennelege, truverdige og sannferdige. Til liks med Karl Ove Knausgård dukkar han djupt ned i sitt eige liv for å skape gjenklang hos andre.

Bergeners (2013) låner tittelen sin frå James Joyces irske novelle-klassikar Dubliners (1914). Det er nettopp novella som blir utforska i denne boka, gjennom ei rekkje forteljingar, aforismar, personportrett, essayistiske tekstar og byskildringar – ikkje berre av Bergen, men òg New York, Madrid og Berlin. Bergeners er noko lysare enn dei tidlegare bøkene til Espedal, men dei mørke innsiktene er aldri langt unna, om dei enn er presenterte i meir humoristiske former: «Jeg betrodde meg en gang til en venn (min eneste venn) og sa at jeg var ensom. Han ropte straks tilbake: Du vet ingenting om hva ensomhet er!». Boka er ikkje ein eintydig hyllest av byen Bergen, men handlar både om å lengte bort og om å lengte heim. Her portretterer han dessutan fleire forfattarkollegaar frå Bergen, mellom dei Erlend Nødtvedt og Henning H. Bergsvåg.

I Mitt privatliv (2014) har Espedal samla fotografi av kjende, kjære og nære, og av hus og rom, skrivebord, blomar og andre gjenstandar. Fotografia – som er tekne av Espedal sjølv – er følgde av korte, poetiske tekstar som gjer boka til noko meir enn eit fotoalbum. Det er ei historie her, og boka kan lesast som ein roman. Espedal har utvilsamt talent for biletkomposisjon og auge for lyssetjing, men understrekar likevel at han er amatørfotograf: «Jeg er en forfatter som fotograferer.» Samstundes går denne fotoboka rett inn i det sjølvbiografiske prosjektet hans. Fotografia viser fram ei historie som lesarar vil kjenne att frå bøkene, der personar, gjenstandar, stader, rom og bøker stig fram i ein djerv leik med autentisitet og dikting.