Johan Nygaardsvold

Nygaardsvold var stortingsrepresentant for Sør-Trøndelag frå 1916 til 1949; visepresident i Stortinget frå 1928, formann i stortingsgruppa frå 1932 til 1935, lagtingspresident frå 1929 til 1933 og stortingspresident frå 1934 til 1935.

Det var Stortinget som var Nygaardsvolds basis, og han hadde bakgrunnen sin frå lokalpolitikken. Då han skipa regjering, valde han sju av ni statsrådar med forankring i det parlamentariske livet og i lokalpolitikken. På mange måtar vart dei ei distriktsregjering. Berre to kom frå Arbeidarpartiets sentralstyre. Først etter eit halvt år slapp partiformann Oscar Torp til i regjeringa. På den måten opna Martin Tranmæl for avansement for nestformann Einar Gerhardsen som den neste partiformann og statsminister. I realiteten fekk Arbeidarpartiet med denne regjeringa ein ny maktbase ved sidan av sentral- og landsstyret, og snart vart regjeringa den viktigaste. Utviklinga styrka stillinga til Nygaardsvold og stortingsgruppa innan partiet, på bekostning av det utanomparlamentariske partiapparatet på Youngstorget.

Nygaardsvold hadde ikkje noko nært venskapeleg forhold til krinsen rundt Tranmæl, og heller ikkje til LO. Hans næraste samarbeidspartnar og venn i regjeringa var kanskje Nils Hjelmtveit, som var kyrkje- og undervisningsminister i heile Nygaardsvold si regjeringstid. Han sto óg personleg på god fot med Venstre-leiaren Johan Ludwig Mowinckel, og ikkje minst med sin argaste politiske motstandar, Høgre-leiaren Carl J. Hambro.

Nygaardsvold-regjeringa som vart danna i 1935 er blitt sett på som eit tidsskilje, dels fordi politikken vart lagt om i retning auka offentleg styring og innsats i samfunnet, men ikkje minst fordi dette innevarsla nesten 30 år med Ap-regjeringar.

Gjennom ein aktiv tiltakspolitikk lukkast Nygaardsvold-regjeringa i å utnytte dei betra internasjonale konjunkturane til å senke arbeidsløysa og skape nytt pågangsmot og ny tru på framtida i befolkninga. Den nye regjeringa auka krisebevilgningane til sysselsetjingstiltak, auka støtte til kommunane og prøvde å styrke industrien. Særleg viktig var innsatsen overfor primærnæringane. Gjennom nedskriving av gjeld og tilgang til billige nye lån vart den negative tendensen blant bøndene snudd. Ei ny lånekasse for fiskarar gav kreditt til mindre fiskefartøy, og sjarkane som vart finansiert av denne ordninga vart kalla «Nygaardsvold-båtar».

Særleg sosialpolitikken interesserte Nygaardsvold, og det kom ei lang rekkje sosialpolitiske reformer frå 1935 til 1938, då fundamentet for den moderne velferdsstaten vart lagd. Statens utgifter til sosiale formål vart meir enn dobla. Lov om alderstrygd var viktigast, og åtte timars arbeidsdag for alle vart lovfesta. Det same galdt retten til ni dagars ferie. Lov om arbeidsløysetrygd kom i 1938, og ei ny lov om arbeidarvern avløyste fabrikktilsynslova av 1892. Også funksjonshemma fekk sine første rettar frå det offentlege. Regjeringsdanninga i 1935 markerte eit definitivt brot med det dåverande fattigvesenet. Også innanfor skulepolitikken kom det omfattande reformer.

Nygaardsvold sjølv fekk mykje av æra for Arbeidarpartiets valresultat i 1936, som gav partiet 70 mandat på Stortinget og gjorde at reformpolitikken kunne halde fram. Men regjeringa var stadig i mindretal og var hindra frå å gjennomføre meir vidtgåande samfunnsendringar.

Det var kampen for småkårsfolket Nygaardsvold ville føre, men etter kvart som krigsfaren nærma seg, vart politikken meir og meir prega av ein debatt om Forsvaret. Nygaardsvold var antimilitarist og meinte at smør var viktigare enn kanoner, og det meinte han heilt til krigen kom.

Saman med Johan Ludwig Mowinckel var Nygaardsvold ein motstandar av auka militærløyvingar utover i 1930-åra. Sjølv då Arbeidarpartiet i siste halvdel av 1930-åra la om politikken sin i meir forsvarsvennleg lei, vart Nygaardsvold ein bremsekloss. Dette var då også mykje av grunnen til den kritikken som kom mot han i krigsåra. Det er rett å seie at krigen kom som eit sjokk på Nygaardsvold. Han trudde nok at den norske nøytralitetspolitikken, som særleg utanriksminister Halvdan Koht var talsmann for, og som offisielt hadde vore norsk utanrikspolitikk sidan 1905, skulle halde Noreg utanfor også denne verdskrigen.

I stor grad overlot Nygaardsvold utanrikspolitikken til Koht, som likte å pusle med dette for seg sjølv. Mangel på kontakt med dei andre regjeringsmedlemene skal ha vore eit typisk trekk ved Koht, og han vart då også kritisert av Undersøkingskommisjonen av 1945 for manglande informasjon både til regjeringa og Stortinget i dagane før 9. april.

Neste dag kom det endelege nei til dei tyske vilkåra både frå kongen og regjeringa. Det tyske kravet om Vidkun Quisling som statsminister kunne ikkje aksepterast fordi han ikkje hadde noko som helst slags parlamentarisk grunnlag bak seg, og vala hadde også vist at han mangla tillit i folket. I farens stund og med utsikt til at regjeringa måtte røme landet, var det viktig å halde oppe den konstitusjonelle regjeringsinstitusjonen.

Frå 9. april hadde Arbeidarpartiet blitt både nasjonens og konstitusjonens forsvarar. 9. april var også eit nederlag for den alliansefrie politikken, og dei vedtak som vart gjort den dagen la på mange måtar grunnlaget for den alliansepolitikken som er blitt følgt i etterkrigstida.

Då dei allierte ga opp krigen i Noreg, takka kongen og regjeringa ja til tilbodet om å ta opphald i Storbritannia for å halde fram frigjeringskampen frå London med basis i Elverumsfullmakta. 7. juni 1940 forlot Nygaardsvold Noreg saman med kongen.

Det å styre landet frå London i fem lange år var ikkje enkelt, og særleg i tilhøvet mellom regjeringa ute og heimefronten kom Nygaardsvold til å spele ei heilt sentral rolle. Som historikaren Olav Riste skriv i ei av bøkene sine om Londonregjeringa: «Når Nygaardsvold ruvar og får statsmannsdimensjonar som norsk regjeringssjef i London under krigen, så er det først og fremst som det vi kan kalle utefrontens «innanriksminister». Tilhøvet til heimefronten var det han som tok seg av, og det finst knapt ei einaste viktig politisk sak i tilhøvet mellom regjeringa og heimefronten som ikkje kan førast tilbake til Nygaardsvold. Både sta og oppfarande, og tidvis også konfliktskapande, losa han det livsviktige tilhøvet mellom heime- og utefront gjennom den eine brottsjøen etter den andre, også her med god hjelp og støtte frå kong Haakon.

I London fekk Nygaardsvold rapportar om kva planar som vart laga heime – rapportar som først mange år seinare vart offentleg kjende. Sommaren 1940 fekk Nygaardsvold greie på at Einar Gerhardsen, som var blitt formann i Arbeidarpartiet fordi Oscar Torp var i London, var positiv til at partiet førte forhandlingar med den tyskvenlege leiaren av Fedrelandslaget, Victor Mogens, om å danne ein såkalla Norsk Front og ei regjering av Arbeidarpartiet og Fedrelandslaget under den tyske okkupasjonsmakta. På forsommaren 1941 mottok Nygaardsvold rapport om at dei tre leiarane i Kretsen – Paal Berg, Gunnar Jahn og Einar Gerhardsen – gjekk inn for at det sittande Stortinget, valt i 1936, ikkje skulle kallast saman igjen etter frigjeringa. Kretsen gjekk òg inn for at Nygaardsvold-regjeringa då måtte avløysast av ei samlingsregjering som skulle styre inntil det skulle haldast val. Dei tre gjekk mellom anna inn for at antalet partier som skulle få stille til val etter krigen, skulle avgrensast til to eller tre, og at det skulle opprettast ein statsstøtta hovudorganisasjon på kvart hovudområde av samfunnslivet.

I eit notat frå Kretsen til Londonregjeringa i september 1941, som var forfatta av mellom andre Paal Berg, oppgav Kretsen at grunnen til at Stortinget hadde sett seg sjølv utanfor, var presidentskapets handlingar under riksrådsforhandlingane i juni–september 1940. Sidan regjeringa til Nygaardsvold var danna utifrå Stortinget av 1936, meinte Kretsen at den måtte gå av så snart kongen kom heim. Verken Nygaardsvold, regjeringa eller kongen kunne gå med på dette konstitusjonelt ulovlege opplegget. Nygaardsvold var imidlertid usikker på stemninga i Noreg, og han var villig til å ofre mykje for å oppretthalde den nasjonale eininga i motstandskampen. Difor gav han i ein radiotale frå London 25. desember 1942 etter for noko av presset ved å erklære at regjeringa ville søke avskjed når kongen og regjeringa var komme heim. Innad i Londonregjeringa inntok Nygaardsvold ei nesten sjølvutslettande haldning for å hindre regjeringa i å revne. Særleg i tilhøvet til dei borgarlege statsrådane som regjeringa var utvida med, dempa han sin eigen politiske profil for å halde regjeringa samla.

Endå meir enn resten av «utefronten» var Nygaardsvold uviss og litt redd for kva mottaking han ville få når han etter fem år i utlegd skulle setje foten på norsk jord etter frigjeringa. Jubelbruset som møtte han og regjeringa då dei steig i land i Oslo 31. mai 1945 ga eit første svar, og det varma. Men det skulle snart bli kaldare.

I samråd med Martin Tranmæl hadde Einar Gerhardsen kome fram til at det likevel var best å innkalle Stortinget av 1936 til ein kort sesjon. Medan Nygaardsvold var på veg heimover frå Storbritannia, heldt Arbeidarpartiet eit landsstyremøte som, etter forslag frå Tranmæl og Gerhardsen, vedtok at Stortinget skulle kallast saman, og at den nye samlingsregjeringa måtte setjast saman i samsvar med partistillinga i Stortinget, med borgarleg statsminister og fleirtal av borgarlege statsrådar. Dette utelukka Nygaardsvold.

Etter at han kom heim og i heile denne prosessen hadde Nygaardsvold stort sett vore tilskodar. Gerhardsen unnlot å innkalle Nygaardsvold til fleire møter i Arbeidarpartiets sentralstyre og på andre måtar å rådføre seg med han. Som statsminister var Nygaardsvold bitter for ikkje å ha blitt teken med på råd. Han hadde tenkt seg at han fekk vere med på å legge planane for etterkrigstida. Han ville levere «stafettpinnen» vidare på ein verdig måte, men slik gjekk det ikkje. Det var ikkje ein gong tenkt på at statsministeren skulle halde tale den 7. juni når kongen kom attende til landet. Her greip Hambro inn og ordna det slik at både han sjølv og Nygaardsvold fekk seie «eit par ord» til kongen.

Då Nygaardsvold endeleg vart innkalt til sentralstyret, sa han at sjølv om han etter press hadde lova at regjeringa skulle gå av etter frigjeringa, hadde han aldri uttalt at han ikkje var villig til å danne ny regjering. Han hadde dessutan gått ut frå at når regjeringa kom heim, ville partileiinga vere interessert i å høyre korleis han og regjeringa såg på regjeringssituasjonen. På dette punktet hadde han blitt skuffa, sa han.

I det første statsrådet etter krigen, den 12. juni 1945, innleverte Nygaardsvold søknaden om avskjed. Han hadde ikkje anna råd å gi kongen om etterfølgjaren enn at han ba kong Haakon snakke med partileiarane, med leiaren i heimefronten, høgsterettsjustitiarius Paal Berg og med stortingspresident Hambro. Rådet frå Hambro og frå partileiarane var at Paal Berg burde prøve å skipe ei samlingsregjering, men det vart snart klart at dette ikkje gjekk. Hambro og Høgre ville ikkje støtte ei regjering der to frå Nygaardsvold-regjeringa, Oscar Torp og Trygve Lie, skulle vere med. Arbeidarpartiet kravde dei med. Der stranda det, og Berg måtte gi seg.

Dermed gjekk oppdraget til Einar Gerhardsen, som – stikk i strid med landsstyrevedtaket nokre veker tidlegare – vart statsminister i ei regjering med eit fleirtal av statsrådar frå Arbeidarpartiet.

Konfliktlinene denne første tida gjekk på eit merkeleg vis mellom parlamentarikarane i utlegd, representert ved Nygaardsvold og Hambro på den eine sida, og utanom-parlamentarikarane med bakgrunn i heimefronten, representert ved Einar Gerhardsen og Paal Berg på den andre.

Nygaardsvold vart attvald til Stortinget ved valet i oktober 1945. Han gjekk inn i sin siste stortingsperiode, og stilte til val for å kunne forsvare seg i den politiske oppvasken han rekna med ville kome med Undersøkingskommisjonens gransking av regjeringa hans.

Regjeringa Gerhardsen hadde sett ned ein granskingskommisjon som skulle vurdere regjeringa Nygaardsvold sin handlemåte både før og etter 9. april. Undersøkingskommisjonen av 1945 konkluderte med at det ikkje var nemnande å utsetje på handlemåten til Londonregjeringa, men derimot kom det nokså sterk kritikk av regjeringa sin politikk fram til 9. april 1940. Særleg var kritikken mot Halvdan Koht sterk for hans mangelfulle informasjon både til regjeringskollegaer og til Stortinget i tida før det tyske åtaket.

Johan Nygaardsvold reagerte sterkt på kritikken, og stilte krav om at han skulle stillast for riksrett, slik at han hadde høve til å forsvare seg. Dette vart vurdert av protokollkomiteen i Stortinget, men fleirtalet i komiteen fann at det ikkje var grunnlag for riksrettstiltale. Mindretalet meinte det var slikt grunnlag. Det var Arbeidarpartileiinga som greip inn og sørga for den sjølvmotsigande fleirtalsinnstillinga som hindra ei rettsleg vurdering av anklagane mot Nygaardsvold og regjeringa.

I debatten om saka i Odelstinget hadde Nygaardsvold ordet og tok ein grundig gjennomgang av alle skuldingane mot regjeringa. Han kritiserte Undersøkingskommisjonen for at den konsentrerte seg om regjeringas forsvars- og sikkerheitspolitikk i åra 1935–1940 isolert sett, og at den såg bort frå føresetnadane for denne politikken: nedbygginga av Forsvaret fram til 1935 under dei borgarlege og den tafatte haldninga deira til den økonomiske krisa i landet fram til same tidspunkt. Der enda saka. Odelstinget konkluderte til slutt med at «Saken gir ikke anledning til noen forføyning fra Odelstingets side». Ved avslutninga av debatten konkluderte C. J. Hambro på følgjande måte: «De gjorde så godt de kunne. Deri ligger deres undskyldning og deri ligger deres dom».

I ettertid har historikarane som har granska det som skjedde i tida før krigsutbrotet kome til at feilvurderingane av den tyske krigsmakta som vart gjort her i landet, neppe var særleg meir graverande enn feilvurderingane i andre land. Ute blant folk flest dei første åra etter krigen, vart likevel regjeringa Nygaardsvold, og særleg utanriksminister Halvdan Koht, halden som ansvarleg for 9. april. Stemninga var bitter like etter freden, men mildna med åra.